Хамгийн эрсдэл ихтэй хэмээгддэг хаврын бүсийн уралдаанууд эхэлжээ. Монгол үндэсний их баяр цагаан сараас хойш аймаг бүрт л хурдан морины уралдаан болж байна. Наадам бүрт л хүүхэд мориноос унаж хүнд хөнгөн гэмтжээ. Тухайлбал, хоёрдугаар сарын 22-нд Баруун уртад зохион байгуулагдсан Сүхбаатар аймгийн аварга хүлэг шалгаруулах дээд гурван насны морьдын уралдааны үеэр 24 хүүхэд мориноос унаж, гэмтсэн байдаг. Мориноос унасан хүүхдүүдийн хоёр нь тархи доргисон, цээж нь битүү гэмтсэн гэсэн оноштойгоор аймгийнхаа эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаа. Мөн Орхон аймагт болсон хурдан морины сунгааны үеэр хоёр хүүхэд мориноос унаж хүнд болон хөнгөн гэмтэл авчээ. Хүнд гэмтсэн хүүхэд нь чөмөгнийхөө ясыг хугалчхаад эмнэлэгт хэвтэж байгаа гэсэн. Энэ мэтчлэн хурдан морины уралдаанаас унаж гэмтсэн хүүхэд их бий.
Саяхан л гэхэд өнгөрсөн амралтын өдөр болсон “Дүнжингаравын их хурд” наадамд долоон хүүхэд мориноос унаж, нэг хүүхэд гэмтлийн эмнэлэгт хүргэгдсэн байна. Ингээд л морь уралдуулж зугаагаа гаргасан эрхмүүдийн золиос нь хүүхэд болж байна. Мөнгөтэй чадалтай заримыг баярлуулахын тулд насан туршдаа тахир дутуу болж, зарим нь амь насаараа ч дэнчин тавьж байгаа нь дэндүү харамсалтай. Ер нь яаж ч бодсон хамаг тэнхээгээрээ хурдлан давхих морины нуруун дээрээс хөлдүү газар пидхийтэл унасан хүүхэд зүгээр байна гэхэд итгэмгүй. Азаар бэртсэнгүй хэмээн олзуурхаж суугаа нэгнийх нь бэртэл хожим илрэх урхаг бас бий.
Мөн хурдан морины уралдаан юм болов уу том оврын машинтнуудын уралдаан уу гэдэг нь ялгарахаа ч байжээ. Хаврын бүсийн уралдаануудад уралдаж буй морьдоосоо ч илүү жипнүүд давхилдах харагдах юм. Сошиал ертөнцөөр явж байгаа нэгэн бичлэгт машинаас үргэсэн уралдаж буй морь халтирч унахад араас нь бөөн морьд унаж, дунд нь хүүхэд моринд дарагдах, уралдаж буй морьдын хөлд дайруулах аймшигтай үзэгдэл гарч байна. Ингэж хүүхдээрээ зугаагаа хийхээ больё л доо. Ядаж л том оврын машинтайгаа дагаж давхихаа болимоор юм. Машинтнуудын уралдаан, хурдан морины уралдаан нь ч ялгарахаа больжээ. Хүйтэнд даарч хөрсөн хүүхдүүдийг давхар машины тоос утаагаар дарж давхина. Уг нь морь дагаж давхидаг авто машины тоог цөөлж зөвхөн хүн болон мал эмнэлгийн авто машинуудыг явуулахаар боллоо гэж байсан. Гэвч энэ бүхэн зүгээр л үлгэр гэдэг нь харагдаж байна.
Морь унаач хүүхэд бол хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр хэмээн үздэг. Амь насаараа дэнчин тавьж занг нь мэдэхгүй адгуус унаж уралдаж байгаагаас хойш хүүхдийн хүнд хөдөлмөрт хамааруулахаас аргагүй юм. Уралдаан бүрт хүүхэд унаж, гэмтэж байгаа учир Хүний эрхийн үндэсний комиссоос унаач хүүхдийн эрхийг хамгаалах асуудлаар Засгийн газарт өнгөрсөн сарын 11-нд зөвлөмж хүргүүлсэн билээ. Морин спорт уяачдын холбооноос гаргасан 2015 онд зохион байгуулах хурдан морины уралдааны тов хүүхдийн эрхийг зөрчиж байна гэж албаныхан үзжээ. Сар шинийн баярын дараагаар олон уралдаанууд зарлагджээ. Хүний эрхийн үндэсний комиссоос морины уралдааныг дулааны улиралд хийх нь зүйтэй гэхэд Засгийн газар хариу мэдэгдэл өгчээ.
Засгийн газраас “Шаардлагатай гэж үзвэл Үндэсний баяр наадмын тухай хууль болон Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж унаач хүүхдийн эрхийг хамгаалах асуудалд Засгийн газар өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хийхэд бэлэн байна” гэжээ. Энэ мэдэгдлээрээ өвлийн болон хаврын уралдааныг урин дулааны цагт зохион байгуулахыг зөвшөөрөөгүй гэсэн үг. Тиймээс ч Засгийн газрын хоёрдугаар сарын 2-ны өдрийн 33 дугаар тогтоолоор Хурдан морины бүсийн уралдааны 2015 оны хуваарийг тогтоожээ. Уг тогтоолоор Хурдан морины “Дүнжингарав-2015” төвийн бүсийн уралдаанаас залгуулаад хангайн бүсийн уралдаан, говийн бүсийн, баруун бүсийн уралдааныг зарлажээ.
Тухайлбал энэ сард л гэхэд Завхан аймгийн Дөрвөлжин сум, Дорнод аймгийн Гурванзагал суманд Түмэн адууны баяр, Баянтүмэн суманд өмнөд бүсийн уралдаан, Баян-Уул суманд хойд бүсийн уралдаан, Булган аймгийн Могод суманд урд бүсийн уралдаан, Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сум, Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт, Эрдэнэ, Есөнбулаг суманд хаврын бүсийн уралдаан, Сүхбаатар аймгийн Онгон суманд өмнөд бүсийн уралдаанууд товлогджээ.
Уралдаан болох сайхан ч хэчнээн хүүхэд бэртэж гэмтэх бол гэсэн айдас төрж байна. Морь уралдуулах нэрээр хүүхдүүдийг гэмтээсээр л байх уу. Хүүхдийг хүчирхийлэлгүй, гэмтээхгүй орчинд өсгөе гэсэн уриалга хэрэгжихгүй байна. Жилд 15-16 мянган хүүхэд хурдан морь унадаг. Харин давхардсан тоогоор 47 мянга гаруй хүүхэд хурдны морь унаж байна гэсэн судалгааг гаргажээ. Морь унаач хүүхдүүдийн ихэнх нь 5-7 насныхан байдаг. Энэ насныхан юмны наад цаадахыг нарийн сайн мэдэхгүй учир бэртэж гэмтчихнэ гэдгийг бүр ч мэдэхгүй. Энгийнээр тайлбарлавал эдгээр хүүхдүүд эрсдэлтэй хөдөлмөр эрхэлж байгаа юм. Тэдний эрх ашгийг хамгаална гэдэг уяач ховор. Харин уяачдын эрх ашиг л чухал байр суурь эзэлдэг. Хэдий болтол адгуус уралдуулж айлын хүүхдүүдийг тамлах вэ уяачид аа.
Хүүхдийн эрхийг хамгаалж, хүндэлж, дээдэлнэ хэмээн уриалдаг ч үнэн хэрэгтээ үгүйсгэж хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрээр дарамталж байна.
Саяхан л гэхэд өнгөрсөн амралтын өдөр болсон “Дүнжингаравын их хурд” наадамд долоон хүүхэд мориноос унаж, нэг хүүхэд гэмтлийн эмнэлэгт хүргэгдсэн байна. Ингээд л морь уралдуулж зугаагаа гаргасан эрхмүүдийн золиос нь хүүхэд болж байна. Мөнгөтэй чадалтай заримыг баярлуулахын тулд насан туршдаа тахир дутуу болж, зарим нь амь насаараа ч дэнчин тавьж байгаа нь дэндүү харамсалтай. Ер нь яаж ч бодсон хамаг тэнхээгээрээ хурдлан давхих морины нуруун дээрээс хөлдүү газар пидхийтэл унасан хүүхэд зүгээр байна гэхэд итгэмгүй. Азаар бэртсэнгүй хэмээн олзуурхаж суугаа нэгнийх нь бэртэл хожим илрэх урхаг бас бий.
Машинтнуудын уралдаан, хурдан морины уралдаан нь ч ялгарахаа больжээ. Хүйтэнд даарч хөрсөн хүүхдүүдийг давхар машины тоос утаагаар дарж давхина. Уг нь морь дагаж давхидаг авто машины тоог цөөлж зөвхөн хүн болон мал эмнэлгийн авто машинуудыг явуулахаар боллоо гэж байсан. Гэвч энэ бүхэн зүгээр л үлгэр гэдэг нь харагдаж байна.
Мөн хурдан морины уралдаан юм болов уу том оврын машинтнуудын уралдаан уу гэдэг нь ялгарахаа ч байжээ. Хаврын бүсийн уралдаануудад уралдаж буй морьдоосоо ч илүү жипнүүд давхилдах харагдах юм. Сошиал ертөнцөөр явж байгаа нэгэн бичлэгт машинаас үргэсэн уралдаж буй морь халтирч унахад араас нь бөөн морьд унаж, дунд нь хүүхэд моринд дарагдах, уралдаж буй морьдын хөлд дайруулах аймшигтай үзэгдэл гарч байна. Ингэж хүүхдээрээ зугаагаа хийхээ больё л доо. Ядаж л том оврын машинтайгаа дагаж давхихаа болимоор юм. Машинтнуудын уралдаан, хурдан морины уралдаан нь ч ялгарахаа больжээ. Хүйтэнд даарч хөрсөн хүүхдүүдийг давхар машины тоос утаагаар дарж давхина. Уг нь морь дагаж давхидаг авто машины тоог цөөлж зөвхөн хүн болон мал эмнэлгийн авто машинуудыг явуулахаар боллоо гэж байсан. Гэвч энэ бүхэн зүгээр л үлгэр гэдэг нь харагдаж байна.
Морь унаач хүүхэд бол хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр хэмээн үздэг. Амь насаараа дэнчин тавьж занг нь мэдэхгүй адгуус унаж уралдаж байгаагаас хойш хүүхдийн хүнд хөдөлмөрт хамааруулахаас аргагүй юм. Уралдаан бүрт хүүхэд унаж, гэмтэж байгаа учир Хүний эрхийн үндэсний комиссоос унаач хүүхдийн эрхийг хамгаалах асуудлаар Засгийн газарт өнгөрсөн сарын 11-нд зөвлөмж хүргүүлсэн билээ. Морин спорт уяачдын холбооноос гаргасан 2015 онд зохион байгуулах хурдан морины уралдааны тов хүүхдийн эрхийг зөрчиж байна гэж албаныхан үзжээ. Сар шинийн баярын дараагаар олон уралдаанууд зарлагджээ. Хүний эрхийн үндэсний комиссоос морины уралдааныг дулааны улиралд хийх нь зүйтэй гэхэд Засгийн газар хариу мэдэгдэл өгчээ.
Засгийн газраас “Шаардлагатай гэж үзвэл Үндэсний баяр наадмын тухай хууль болон Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж унаач хүүхдийн эрхийг хамгаалах асуудалд Засгийн газар өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хийхэд бэлэн байна” гэжээ. Энэ мэдэгдлээрээ өвлийн болон хаврын уралдааныг урин дулааны цагт зохион байгуулахыг зөвшөөрөөгүй гэсэн үг. Тиймээс ч Засгийн газрын хоёрдугаар сарын 2-ны өдрийн 33 дугаар тогтоолоор Хурдан морины бүсийн уралдааны 2015 оны хуваарийг тогтоожээ. Уг тогтоолоор Хурдан морины “Дүнжингарав-2015” төвийн бүсийн уралдаанаас залгуулаад хангайн бүсийн уралдаан, говийн бүсийн, баруун бүсийн уралдааныг зарлажээ.
Тухайлбал энэ сард л гэхэд Завхан аймгийн Дөрвөлжин сум, Дорнод аймгийн Гурванзагал суманд Түмэн адууны баяр, Баянтүмэн суманд өмнөд бүсийн уралдаан, Баян-Уул суманд хойд бүсийн уралдаан, Булган аймгийн Могод суманд урд бүсийн уралдаан, Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сум, Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт, Эрдэнэ, Есөнбулаг суманд хаврын бүсийн уралдаан, Сүхбаатар аймгийн Онгон суманд өмнөд бүсийн уралдаанууд товлогджээ.
Уралдаан болох сайхан ч хэчнээн хүүхэд бэртэж гэмтэх бол гэсэн айдас төрж байна. Морь уралдуулах нэрээр хүүхдүүдийг гэмтээсээр л байх уу. Хүүхдийг хүчирхийлэлгүй, гэмтээхгүй орчинд өсгөе гэсэн уриалга хэрэгжихгүй байна. Жилд 15-16 мянган хүүхэд хурдан морь унадаг. Харин давхардсан тоогоор 47 мянга гаруй хүүхэд хурдны морь унаж байна гэсэн судалгааг гаргажээ. Морь унаач хүүхдүүдийн ихэнх нь 5-7 насныхан байдаг. Энэ насныхан юмны наад цаадахыг нарийн сайн мэдэхгүй учир бэртэж гэмтчихнэ гэдгийг бүр ч мэдэхгүй. Энгийнээр тайлбарлавал эдгээр хүүхдүүд эрсдэлтэй хөдөлмөр эрхэлж байгаа юм. Тэдний эрх ашгийг хамгаална гэдэг уяач ховор. Харин уяачдын эрх ашиг л чухал байр суурь эзэлдэг. Хэдий болтол адгуус уралдуулж айлын хүүхдүүдийг тамлах вэ уяачид аа.
Хүүхдийн эрхийг хамгаалж, хүндэлж, дээдэлнэ хэмээн уриалдаг ч үнэн хэрэгтээ үгүйсгэж хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрээр дарамталж байна.
Г.Сүрэн
olloo.mn
olloo.mn