Нийслэлчүүдийн “унааны ганц” гэж болох нийтийн тээврийн салбарынхан шинэчлэл хийхээр ажлаа эхлүүлсэн. 1990 онд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлд шилжсэнээс хойш иргэдийн хөл залгуулж буй нийтийн тээврийн салбарт өөрчлөлт, шинэчлэл хийж хөгжүүлэх цаг аль хэдийн болсон гэдгийг Улаанбаатар хотноо том оврын автобусаар үйлчилгээ эрхлэгч төр, хувийн компаниуд хэлсээр ирсэн.
Харин ийнхүү шинэчлэгдэн хөгжихөд сөргөөр нөлөөлдөг хүчин зүйлс ч нэлээд бий. Үүний хамгийн тод жишээ бол энэ салбарын төсөв мөнгөний асуудал юм.
Төр иргэддээ нийтийн тээврээр үйлчлэх үүрэгтэй байдаг. Тиймээс үеийн үед нийтийн тээврийн үнэ хөлсийг өсгөхгүй гэсэндээ хатуу барьж иржээ. Энэ нь автобусны компаниудад санхүүгийн дарамт үзүүлэх болсон нь ойлгомжтой.
2001 оноос хойш үнэ төлбөргүй зорчих эрх бүхий иргэд, албан хаагчдын нөхөн олговрыг олгож эхлэх шийдвэр гарсан. Ингэснээр үйлчилгээ эрхлэгч автобусны компаниудын санхүүгийн боломжийг дээшлүүлж, үйлчилгээ үзүүлэх үеийнхээ шатахуун болон цалингийн зардлыг тодорхой хэмжээнд шийдээд явах нааштай нөхцөл боломжийг бий болгосон.
Гэвч нийтийн тээврийн үйлчилгээний үнэ тарифыг төрөөс хатуу барьж, үнэ төлбөргүй зорчих эрхтэй хүмүүсийн нөхөн олговрыг удаан хугацаанд олгодоггүй байснаас автобусны компаниудад санхүүгийн хувьд сөрөг үр дагавар үзүүлж ирснийг тэд үргэлж хэлдэг. Сүүлийн жилүүдэд уг асуудалтай холбоотой маргаан ч ихээхэн гарах болсон юм.
Зөвхөн оюутнуудын нийтийн тээврийн зардалд нийслэлийн төсвөөс жилд 50 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулдаг аж. Энэ их мөнгөөр юу хийж болохыг та төсөөлөөд үзээрэй. 117 мянган ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд 28,7 тэрбум төгрөг, 117 мянган оюутанд 23,1 тэрбум төгрөг, цагдаагийн албан хаагчдад 1,3 тэрбум төгрөг зарцуулдаг. Улаанбаатар хот 1.3 сая хүнтэй, түүний тэн хагас нь автобусаар өдөр тутам зорчдог гэж үзвэл 650 мянган хүн нийтийн тээврээр үйлчлүүлдэг гэсэн үг. Тэдний 200 мянга орчим нь төрөөр даалгаж, үнэ төлбөргүй зорчдог ажээ.
Энэ гажиг тогтолцоо нь үнэн хэрэгтээ баялгийг тэгш бус хуваарилах замаар залуусын халааснаас хулгай хийж байгаа юм. Тэтгэврийн насны иргэд, оюутан, хүүхдүүд, зарим гавьяат цолтнууд нийтийн тээврээр үнэгүй зорчдог. Үлдсэн жаахан хэсэг нь бусдынхаа өмнөөс мөнгө төлдөг /татвараар/ болж таарч байна. Өөрөөр хэлбэл, баялгийн ихэнхийг бий болгодог залуухан албан хаагчид бид тэтгэврийн хөгшид, тахир дутуу иргэд, оюутан, гавьяатнууд зэрэг бүх л эрхтэн дархтнуудын мөнгийг төлдөг ч өөрсдөө давхар төлөн “шатаж” байна гэсэн үг юм. Хэрвээ зүй зохистой шинэчлэлийг хийж чадвал нийтийн тээврийн тасалбарын үнийг 200 биш юм аа гэхэд 300 төгрөг болгож буулгах боломж бий. Автобусанд суусан хүн бүх хүн тасалбараа авдаг зарчимд шилжиж байж ийм боломж бий болно.
Үнэндээ энэ саналыг нийтийн тээврийнхэн ч хэлэх болсон. Тодруулбал нийтийн тээврийнхэн өнгөрсөн онд энэ асуудлаар мэдээлэл хийх үеэрээ төрөөс халамж авдаг иргэд автобусаар үнэгүй зорчиж давхар халамж авч байгаа нь буруу гэдгийг хэлж байсан юм. Түүнчлэн улсаас үнэгүй зорчдог иргэдийн мөнгийг шийдэж өгөхдөө оюутнуудын билетийн үнийг 400 төгрөгөөр, ахмадуудын өдөрт зорчих төсөв нь 1300 төгрөг байгаа юм. Харин манайхан нэг газар хүрэх гэж 2-3 автобус дамждаг автобусны билет 500 төгрөг гэхээр хаанаа ч хүрэхгүй байх нь ойлгомжтой.
Энэ асуудлыг олон нийтийн зүгээс ч гэсэн буруушаах болсон. Тэд Эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ үед улсаас халамж хүртдэг хүмүүсийг нийтийн тээвэрт хүртэл хөнгөлж давхар халамж үзүүлэх шаардлагагүй хэмээн үзэх болсон юм. Тиймээс төр засгийн шийдвэр гаргагчид энэ асуудлыг хэлэлцэх цаг нэгэнт болжээ.
Харин ийнхүү шинэчлэгдэн хөгжихөд сөргөөр нөлөөлдөг хүчин зүйлс ч нэлээд бий. Үүний хамгийн тод жишээ бол энэ салбарын төсөв мөнгөний асуудал юм.
Төр иргэддээ нийтийн тээврээр үйлчлэх үүрэгтэй байдаг. Тиймээс үеийн үед нийтийн тээврийн үнэ хөлсийг өсгөхгүй гэсэндээ хатуу барьж иржээ. Энэ нь автобусны компаниудад санхүүгийн дарамт үзүүлэх болсон нь ойлгомжтой.
2001 оноос хойш үнэ төлбөргүй зорчих эрх бүхий иргэд, албан хаагчдын нөхөн олговрыг олгож эхлэх шийдвэр гарсан. Ингэснээр үйлчилгээ эрхлэгч автобусны компаниудын санхүүгийн боломжийг дээшлүүлж, үйлчилгээ үзүүлэх үеийнхээ шатахуун болон цалингийн зардлыг тодорхой хэмжээнд шийдээд явах нааштай нөхцөл боломжийг бий болгосон.
Гэвч нийтийн тээврийн үйлчилгээний үнэ тарифыг төрөөс хатуу барьж, үнэ төлбөргүй зорчих эрхтэй хүмүүсийн нөхөн олговрыг удаан хугацаанд олгодоггүй байснаас автобусны компаниудад санхүүгийн хувьд сөрөг үр дагавар үзүүлж ирснийг тэд үргэлж хэлдэг. Сүүлийн жилүүдэд уг асуудалтай холбоотой маргаан ч ихээхэн гарах болсон юм.
Зөвхөн оюутнуудын нийтийн тээврийн зардалд нийслэлийн төсвөөс жилд 50 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулдаг аж. Энэ их мөнгөөр юу хийж болохыг та төсөөлөөд үзээрэй. 117 мянган ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд 28,7 тэрбум төгрөг, 117 мянган оюутанд 23,1 тэрбум төгрөг, цагдаагийн албан хаагчдад 1,3 тэрбум төгрөг зарцуулдаг. Улаанбаатар хот 1.3 сая хүнтэй, түүний тэн хагас нь автобусаар өдөр тутам зорчдог гэж үзвэл 650 мянган хүн нийтийн тээврээр үйлчлүүлдэг гэсэн үг. Тэдний 200 мянга орчим нь төрөөр даалгаж, үнэ төлбөргүй зорчдог ажээ.
Энэ гажиг тогтолцоо нь үнэн хэрэгтээ баялгийг тэгш бус хуваарилах замаар залуусын халааснаас хулгай хийж байгаа юм. Тэтгэврийн насны иргэд, оюутан, хүүхдүүд, зарим гавьяат цолтнууд нийтийн тээврээр үнэгүй зорчдог. Үлдсэн жаахан хэсэг нь бусдынхаа өмнөөс мөнгө төлдөг /татвараар/ болж таарч байна. Өөрөөр хэлбэл, баялгийн ихэнхийг бий болгодог залуухан албан хаагчид бид тэтгэврийн хөгшид, тахир дутуу иргэд, оюутан, гавьяатнууд зэрэг бүх л эрхтэн дархтнуудын мөнгийг төлдөг ч өөрсдөө давхар төлөн “шатаж” байна гэсэн үг юм. Хэрвээ зүй зохистой шинэчлэлийг хийж чадвал нийтийн тээврийн тасалбарын үнийг 200 биш юм аа гэхэд 300 төгрөг болгож буулгах боломж бий. Автобусанд суусан хүн бүх хүн тасалбараа авдаг зарчимд шилжиж байж ийм боломж бий болно.
Үнэндээ энэ саналыг нийтийн тээврийнхэн ч хэлэх болсон. Тодруулбал нийтийн тээврийнхэн өнгөрсөн онд энэ асуудлаар мэдээлэл хийх үеэрээ төрөөс халамж авдаг иргэд автобусаар үнэгүй зорчиж давхар халамж авч байгаа нь буруу гэдгийг хэлж байсан юм. Түүнчлэн улсаас үнэгүй зорчдог иргэдийн мөнгийг шийдэж өгөхдөө оюутнуудын билетийн үнийг 400 төгрөгөөр, ахмадуудын өдөрт зорчих төсөв нь 1300 төгрөг байгаа юм. Харин манайхан нэг газар хүрэх гэж 2-3 автобус дамждаг автобусны билет 500 төгрөг гэхээр хаанаа ч хүрэхгүй байх нь ойлгомжтой.
Энэ асуудлыг олон нийтийн зүгээс ч гэсэн буруушаах болсон. Тэд Эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ үед улсаас халамж хүртдэг хүмүүсийг нийтийн тээвэрт хүртэл хөнгөлж давхар халамж үзүүлэх шаардлагагүй хэмээн үзэх болсон юм. Тиймээс төр засгийн шийдвэр гаргагчид энэ асуудлыг хэлэлцэх цаг нэгэнт болжээ.
Б.Сансар
olloo.mn
olloo.mn