Сүүлийн үед манай архаг хийгээд неокоммунистууд монголчуудын амьдрал тун хүндэрч, ядуусын тоо өдрөөс өдөрт өсөн нэмэгдсээр байгаа тухай зурагтын дэлгэцээр нулимс дуслуулан ярих болов. Ядуурч байгаагийн гол шалтгаан нь урагшгүй Ерөнхийлөгч, УИХ- ын дарга, Ерөнхий сайдтай байгаа учраас гэнэ. Үүнээс өмнө Ардын намын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд нар байхад манайхан баяжаад, төгрөг мөнгөөр бялхаж байсан гэмээр утгатай зүйлийг тоох ч үгүй ярих болжээ.
Хүний тархи гэж 1700 грамм орчим жинтэй “нөхөр” тун мартамхай юм гэнэ билээ. Ер нь үйл явдлын хэр онцлогтойгоос хамаарч мартана бас эргэж санана. Хөдөө нутагт л гэхэд тээр жил Гомбо гуайн гэр мөн аймаар шатаж билээ гэхэд үүнийг маш сайн санадаг.Тэгсэн хэрнээ өчигдөрхөн эргүүлж өгнө гээд авсан эд зүйлээ таг мартах нь элбэг. Хотын бид ч ялгаагүй. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний их зодооныг сайн санах мөртөө өчигдөр хаана, ямар сайхан зүйл болоод өнгөрснийг ор тас мартсан байх жишээтэй. Гэхдээ өдөрт 70 мянга орчим есөн жорын юм бодож байдаг тархи санах юмаа саная гэвэл бас эргэж санах чадвар нь мөнхөд хадгалаастай байдаг гэнэ билээ.
Энэ бүхнийг Ардын намынханд зориулж хэлмээр санагдаад, хэл ам загатнаад салах юм биш. Зарим нэг юмаа эргэж санаачээ гэж гуймаар байна. Өнгөрсөн 25 жил буюу ардчилал Монголд цоо шинэ агуулгаар бий болж, өсч бойжих хүртэл та бүхний оролцоо маш их байлаа. Гай тарьсан бол эх үүсвэрийг нь та нар тарьсан, гавьяа байгуулсан бол эх үүсвэрийг нь бас та нар тавьсан гэдэгтэй маргах хүн байна уу.
Бидэнд үнэхээр ядарч байсан үе бий. Гэвч түүнийг даваад гарсан. Түүнээс хойш бидний амъдрал энэ нөхдүүдийн яриад байгаа шиг уруудсан юм алга. Шуудхан л хэлье. Харин ч өсөн дэгжиж байгаа. Тэр нь хэн нэгний гавьяа гэхээсээ илүү зах зээлийн нийгмийн хуулийнхаа дагуу явж байгаа үзэгдэл гэж ойлговол уг нь зүйтэй байх. Хөдөөгийн малчид л гэхэд 2-3 машин гаднаа сойчихсон байна. Ядуу байгаагийн хэлбэр үү. Суудлын тэрэг, мотоциклоор хонь малаа хариулж байна. Яадаг юм, малчин гэхээрээ заавал ч үгүй мод тохон, морь унаж явах ёстой юм уу. Харин ч цас шуурганаас айх юмгүйгээр муу “Экселийнхээ” ард халуун савтай цай тавьчихсан малаа хариулаад явж байна. Ноос ноолуур мах суүгээ ч өөрийнхөө хүссэн үнээр борлуулчихдаг болсон. Төр засаг нь ч харж байгаа.
Хотынхон ч гэсэн ядуураад яачихсан юм. Өдөр өдрөөр бидний амьдрал улам бүр дээшилж байна. Ер нь баян хоосны хэмжүүр өөрөө харьцангуй ойлголт шүү дээ. Гэхдээ хуний шуналд хязгаар байдаггүй нэг тийм мөнхийн парадокс бий. Манайхны хувьд ч бусдаас ялгарах онцлог зөндөөтэй ард түмэн. Үлгэрт их итгэдэг байв. Ялангуяа МАХН-ын коммунизм байгуулах үлгэрт яасан их итгэдэг байсан гэж санана. Нэг л өглөө үнэгүй хоол хувцас хэрэглэнэ гэсэн бодолтойгоор хүн бүр зүтгэдэг байв. Тиймээс хурганы арьс ганцхан сэгсрээд баян болдог “Алтан өргөө” киног хэдэн зуу дахин үзүүлнэ, бид ч дуртай үздэг байлаа. Гэвч бид хамгийн гол нь тэрхүү муухай үзэл суртлын гайгаар сэтгэлгээний хувьд улам ядуураад байгаагаа анзаараагүй. Нийгмийн сэтгэлгээний хувьд шүү дээ. Түүнээс биш төрөлхийн авьяастай эрдэмтэн мэргэд тэр нийгэмд олноороо төрсөн. Харин хавчигдаж хяхагдаж явснаас бус дэмжигдэж, дээдлэгдсэн нь хэд бол.
Шуудхан хэлэхэд үеийн үед ядуусаар шатны гишгүүр хийж, түүгээрээ дамжин төр засгийн толгойд гараад, өөрсдөө хөрөнгөжиж, өдгөө ч баахан ядуустай байх сонирхол бүхий хүмүүсийн цуглуулга бол МАН- ынхан юм. Өнгөрсөн хугацаанд хавтгайрсан халамжийнхаа гайгаар ядуусын эгнээг муугүй тэлээд авсан намынхан байгаа юм. Гэхдээ энэ эгнээ өдөр ирэх тусам цөөрч байгаа. Тэр нь Ардчилсан намын гавьяатайнх биш. Зах зээлийн хууль гэж нэг нүдэнд үл үзэгдэх нөхрийн хийж байгаа ажил юм.
Ний нуугүй хэлэхэд өнөөдөр УИХ-ын гишүүн М.Энхболд, С.Бямбацогт, Н.Номтойбаяр зэрэг энэ намын удирдлагын яриад байгаа шиг хуучны “9-ийн” гэгддэг тосыг 50 граммаар нь авдаг, талхыгТҮЦ- нээс дөрөв хувааж авдаг явдал хаа нэг гэр хороололд байхыг үгүйсгэхгүй. Түүнээс биш нийтлэг байгаа үзэгдэл биш. Ийм үе бидний амьдралд байсан уу гэвэл байсан. Нуугаад яахав, ломбард гэдэг юм аминд ордог, ээмэг бөгжөө тав, арван мянган төгрөгөөр барьцаалан тавьж хоногийн хоолоо залгуулдаг хүмүүс олон байлаа. Сэхээтнүүд ч их байсан даа. Юун ядуус. Одоо байшингийн булан бүрт байсан ломбардууд яав. Үлэмж цөөрсөн. Энэ бол манайхан жаахан ч болтугай хөрөнгөжиж, бид ямар ч байсан хоосон хонохоо больж байгаагийн нэг шинж. Ингэхэд дээрхи нөхдүүд ер нь дотоодынхоо дэлгүүрт орж үзсэн болов уу гэж асуумаар санагддаг. Гэр хорооллын гудамж талбайгаар явж харагддаг билүү. Нийтийн тээврээр явж үзсэн болов уу. Нарантуулын архичид цугладаг тэр газрыг мэдэх үү. Тэд ямар айдас, эсэргүү бодол тээж явдагийг сонссон болов уу. Дээрхи нөхдүүд будаа гурилынхаа үнийг мэдэж байгаа юм уу, ингэхэд. Дөрөв хуваасан талх ямар үнэтэйг мэдэх үү. Тэд ер нь амьдралдаа талх авах нь байтугай талх идэж үзсэн болов уу.
Өө нэг зүйл хэлэхээ мартаж. Манайд цөөн тооны ядуус бий. Ер нь ядуусгүй орон гэж энэ ертөнц дээр байгаа юм уу. Ядуу байх мөнхийн хүсэл тэмүүлэлтэй хүмүүсийг бас яалтай ч билээ гэх бодол танд төрдөггүй гэжүү. Манайд ядуусыг төрүүлдэг хэд хэдэн хүчин зүйл бий. Арай гайгүй болж байгаа ч гэсэн угийн залхуу зан. Бэлэн юм авах төрөлхийн авир араншин. Үнэгүй юманд нугасгүй төрөлхийн дур тачаал. Гэтэл зах зээлийн нийгэм залхуу хойрго хүнийг үзэж чаддаггүй чанартай. Бэлэн юм танд өгнө гэж бүр ч гонжийн жоо, голионы баас. Гадны сүм хийд л хааяа үнэгүй оймс буян үйлдэхдээ тараана. Тиймээс хүссэн хүсээгүй залхуу зайдан, биеэ оторлогч, бэлэн үнэгүй юм зүүдлэгчид ядуусын эгнээнд ордог. Нийгэм нь өөрөө тийм араншинтай юм гэдгийг дээр өгүүлсэн шүү дээ. Мөн яагаад би хар хөлсөө цувуулан байж хөдөлмөрлөсөн мөнгөө хэн нэгэн залхуутай хуваалцах ёстой юм гэсэн зарчим үйлчлэхээс бус коммунистуудын сургадаг шиг адил тэгш байх, нэг нь нийт, нийт нь нэгийнхээ төлөө зүтгэх энэ тэр гэсэн ойлголт байдаггүй. Тэвчдэг ч үгүй. Уучлаарай. Үүнийг уг нь МАН-ынхан тун сайн мэднэ.
Гэхдээ зорилго нь өөр учир ийм худлаа зүйл ярьж хэлэхээс өөр аргагүйд хүрдэг юм болов уу даа, зайлуул гэж бодох юм. Товчхондоо 70 жил эв хамт намын замаар явсан МАХН- ын угшилтай МАН-ын халамжийн бодлого л ард олныг хөдөлмөрлөхгүй байх, хүний юмыг сорж амьдрах зэрэгт ихээхэн сургасан. Одоо ч үүнийгээ сурталдсаар л байгаа. Ийм яриа нь өөрөө өөрийнхөө төлөө амьдардаг нийгэмд ахиад ах намынхан гараад ирвэл намайг гурил будаагаар таслахгүй юм байна гэсэн сэтгэлгээг ядуу байх сонирхолтой, ажил хийх хүсэлгүй хүмүүсийн дунд суулгадаг. Цаад логик агуулга нь ийм ядуус хэр олон байна, тэр хэмжээгээр энэ нам оршин тогтноно гэсэн маш зэрлэг философи. Тиймээс өдөр ирэх бүр л ядуус нэмэгдэж байгаа талаар дуугаа өндөрсгөөд байгаа. Тэр хэрээр нийгмийн сэтгэл зүйд нээрээ бид тэгж ядуураад байгаа юм шиг хийсвэр зүйл улам бат суудаг. Хор нь эндээ байгаа юм. Ердөө л энэ.
Социалист нийгэм баячуудаа үзэж чаддаггүй байсан. Харин ядуусыг ихээхэн дэмждэг байв. Баячуудынхаа хөрөнгийг хураагаад ядуучуудад өгөхөд нөгөөдүүл нь нүд ирмэхийн зуур ходоод руугаа хоол болгон оруулж байсан түүх бидэнд бий. Энэ намынхны хувьд уг нь санавал санах л ёстой зүйлийн нэг яах аргагүй мөн. Харин одоо баян хүн Монголд амьдрах тун хэцүү гэлцэх болж. Мэдээжийн хэрэг манай цөөхөн ядууст ялгаагүй л хүнд хэцүү байгаа биз. Гэхдээ МАН-ынхан холын зорилгодоо ашиглахын тулд ядуусын эгнээг өргөтгөх нь хорон муухай санаагаа орхиж, харин баячуудаа хэрхэн дэмжиж, ахиухан ажлын байрыг бий болгох вэ, хуулийн орчин нь ямар байна гэх зэргийн жинхэнэ иргэдийнхээ төлөө, энэ нийгмийн шаардлагын дагуу ухаанаа уралдуулаасай билээ. Ард түмэн гэж ярьсан, ард түмнийг өмөөрсөн бүхэн бурхан байдаггүйг өнгөрсөн хугацаанд бид хангалттай харжээ.
Монголын мэдээ
Хүний тархи гэж 1700 грамм орчим жинтэй “нөхөр” тун мартамхай юм гэнэ билээ. Ер нь үйл явдлын хэр онцлогтойгоос хамаарч мартана бас эргэж санана. Хөдөө нутагт л гэхэд тээр жил Гомбо гуайн гэр мөн аймаар шатаж билээ гэхэд үүнийг маш сайн санадаг.Тэгсэн хэрнээ өчигдөрхөн эргүүлж өгнө гээд авсан эд зүйлээ таг мартах нь элбэг. Хотын бид ч ялгаагүй. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний их зодооныг сайн санах мөртөө өчигдөр хаана, ямар сайхан зүйл болоод өнгөрснийг ор тас мартсан байх жишээтэй. Гэхдээ өдөрт 70 мянга орчим есөн жорын юм бодож байдаг тархи санах юмаа саная гэвэл бас эргэж санах чадвар нь мөнхөд хадгалаастай байдаг гэнэ билээ.
Энэ бүхнийг Ардын намынханд зориулж хэлмээр санагдаад, хэл ам загатнаад салах юм биш. Зарим нэг юмаа эргэж санаачээ гэж гуймаар байна. Өнгөрсөн 25 жил буюу ардчилал Монголд цоо шинэ агуулгаар бий болж, өсч бойжих хүртэл та бүхний оролцоо маш их байлаа. Гай тарьсан бол эх үүсвэрийг нь та нар тарьсан, гавьяа байгуулсан бол эх үүсвэрийг нь бас та нар тавьсан гэдэгтэй маргах хүн байна уу.
Бидэнд үнэхээр ядарч байсан үе бий. Гэвч түүнийг даваад гарсан. Түүнээс хойш бидний амъдрал энэ нөхдүүдийн яриад байгаа шиг уруудсан юм алга. Шуудхан л хэлье. Харин ч өсөн дэгжиж байгаа. Тэр нь хэн нэгний гавьяа гэхээсээ илүү зах зээлийн нийгмийн хуулийнхаа дагуу явж байгаа үзэгдэл гэж ойлговол уг нь зүйтэй байх. Хөдөөгийн малчид л гэхэд 2-3 машин гаднаа сойчихсон байна. Ядуу байгаагийн хэлбэр үү. Суудлын тэрэг, мотоциклоор хонь малаа хариулж байна. Яадаг юм, малчин гэхээрээ заавал ч үгүй мод тохон, морь унаж явах ёстой юм уу. Харин ч цас шуурганаас айх юмгүйгээр муу “Экселийнхээ” ард халуун савтай цай тавьчихсан малаа хариулаад явж байна. Ноос ноолуур мах суүгээ ч өөрийнхөө хүссэн үнээр борлуулчихдаг болсон. Төр засаг нь ч харж байгаа.
Хотынхон ч гэсэн ядуураад яачихсан юм. Өдөр өдрөөр бидний амьдрал улам бүр дээшилж байна. Ер нь баян хоосны хэмжүүр өөрөө харьцангуй ойлголт шүү дээ. Гэхдээ хуний шуналд хязгаар байдаггүй нэг тийм мөнхийн парадокс бий. Манайхны хувьд ч бусдаас ялгарах онцлог зөндөөтэй ард түмэн. Үлгэрт их итгэдэг байв. Ялангуяа МАХН-ын коммунизм байгуулах үлгэрт яасан их итгэдэг байсан гэж санана. Нэг л өглөө үнэгүй хоол хувцас хэрэглэнэ гэсэн бодолтойгоор хүн бүр зүтгэдэг байв. Тиймээс хурганы арьс ганцхан сэгсрээд баян болдог “Алтан өргөө” киног хэдэн зуу дахин үзүүлнэ, бид ч дуртай үздэг байлаа. Гэвч бид хамгийн гол нь тэрхүү муухай үзэл суртлын гайгаар сэтгэлгээний хувьд улам ядуураад байгаагаа анзаараагүй. Нийгмийн сэтгэлгээний хувьд шүү дээ. Түүнээс биш төрөлхийн авьяастай эрдэмтэн мэргэд тэр нийгэмд олноороо төрсөн. Харин хавчигдаж хяхагдаж явснаас бус дэмжигдэж, дээдлэгдсэн нь хэд бол.
Шуудхан хэлэхэд үеийн үед ядуусаар шатны гишгүүр хийж, түүгээрээ дамжин төр засгийн толгойд гараад, өөрсдөө хөрөнгөжиж, өдгөө ч баахан ядуустай байх сонирхол бүхий хүмүүсийн цуглуулга бол МАН- ынхан юм. Өнгөрсөн хугацаанд хавтгайрсан халамжийнхаа гайгаар ядуусын эгнээг муугүй тэлээд авсан намынхан байгаа юм. Гэхдээ энэ эгнээ өдөр ирэх тусам цөөрч байгаа. Тэр нь Ардчилсан намын гавьяатайнх биш. Зах зээлийн хууль гэж нэг нүдэнд үл үзэгдэх нөхрийн хийж байгаа ажил юм.
Ний нуугүй хэлэхэд өнөөдөр УИХ-ын гишүүн М.Энхболд, С.Бямбацогт, Н.Номтойбаяр зэрэг энэ намын удирдлагын яриад байгаа шиг хуучны “9-ийн” гэгддэг тосыг 50 граммаар нь авдаг, талхыгТҮЦ- нээс дөрөв хувааж авдаг явдал хаа нэг гэр хороололд байхыг үгүйсгэхгүй. Түүнээс биш нийтлэг байгаа үзэгдэл биш. Ийм үе бидний амьдралд байсан уу гэвэл байсан. Нуугаад яахав, ломбард гэдэг юм аминд ордог, ээмэг бөгжөө тав, арван мянган төгрөгөөр барьцаалан тавьж хоногийн хоолоо залгуулдаг хүмүүс олон байлаа. Сэхээтнүүд ч их байсан даа. Юун ядуус. Одоо байшингийн булан бүрт байсан ломбардууд яав. Үлэмж цөөрсөн. Энэ бол манайхан жаахан ч болтугай хөрөнгөжиж, бид ямар ч байсан хоосон хонохоо больж байгаагийн нэг шинж. Ингэхэд дээрхи нөхдүүд ер нь дотоодынхоо дэлгүүрт орж үзсэн болов уу гэж асуумаар санагддаг. Гэр хорооллын гудамж талбайгаар явж харагддаг билүү. Нийтийн тээврээр явж үзсэн болов уу. Нарантуулын архичид цугладаг тэр газрыг мэдэх үү. Тэд ямар айдас, эсэргүү бодол тээж явдагийг сонссон болов уу. Дээрхи нөхдүүд будаа гурилынхаа үнийг мэдэж байгаа юм уу, ингэхэд. Дөрөв хуваасан талх ямар үнэтэйг мэдэх үү. Тэд ер нь амьдралдаа талх авах нь байтугай талх идэж үзсэн болов уу.
Өө нэг зүйл хэлэхээ мартаж. Манайд цөөн тооны ядуус бий. Ер нь ядуусгүй орон гэж энэ ертөнц дээр байгаа юм уу. Ядуу байх мөнхийн хүсэл тэмүүлэлтэй хүмүүсийг бас яалтай ч билээ гэх бодол танд төрдөггүй гэжүү. Манайд ядуусыг төрүүлдэг хэд хэдэн хүчин зүйл бий. Арай гайгүй болж байгаа ч гэсэн угийн залхуу зан. Бэлэн юм авах төрөлхийн авир араншин. Үнэгүй юманд нугасгүй төрөлхийн дур тачаал. Гэтэл зах зээлийн нийгэм залхуу хойрго хүнийг үзэж чаддаггүй чанартай. Бэлэн юм танд өгнө гэж бүр ч гонжийн жоо, голионы баас. Гадны сүм хийд л хааяа үнэгүй оймс буян үйлдэхдээ тараана. Тиймээс хүссэн хүсээгүй залхуу зайдан, биеэ оторлогч, бэлэн үнэгүй юм зүүдлэгчид ядуусын эгнээнд ордог. Нийгэм нь өөрөө тийм араншинтай юм гэдгийг дээр өгүүлсэн шүү дээ. Мөн яагаад би хар хөлсөө цувуулан байж хөдөлмөрлөсөн мөнгөө хэн нэгэн залхуутай хуваалцах ёстой юм гэсэн зарчим үйлчлэхээс бус коммунистуудын сургадаг шиг адил тэгш байх, нэг нь нийт, нийт нь нэгийнхээ төлөө зүтгэх энэ тэр гэсэн ойлголт байдаггүй. Тэвчдэг ч үгүй. Уучлаарай. Үүнийг уг нь МАН-ынхан тун сайн мэднэ.
Гэхдээ зорилго нь өөр учир ийм худлаа зүйл ярьж хэлэхээс өөр аргагүйд хүрдэг юм болов уу даа, зайлуул гэж бодох юм. Товчхондоо 70 жил эв хамт намын замаар явсан МАХН- ын угшилтай МАН-ын халамжийн бодлого л ард олныг хөдөлмөрлөхгүй байх, хүний юмыг сорж амьдрах зэрэгт ихээхэн сургасан. Одоо ч үүнийгээ сурталдсаар л байгаа. Ийм яриа нь өөрөө өөрийнхөө төлөө амьдардаг нийгэмд ахиад ах намынхан гараад ирвэл намайг гурил будаагаар таслахгүй юм байна гэсэн сэтгэлгээг ядуу байх сонирхолтой, ажил хийх хүсэлгүй хүмүүсийн дунд суулгадаг. Цаад логик агуулга нь ийм ядуус хэр олон байна, тэр хэмжээгээр энэ нам оршин тогтноно гэсэн маш зэрлэг философи. Тиймээс өдөр ирэх бүр л ядуус нэмэгдэж байгаа талаар дуугаа өндөрсгөөд байгаа. Тэр хэрээр нийгмийн сэтгэл зүйд нээрээ бид тэгж ядуураад байгаа юм шиг хийсвэр зүйл улам бат суудаг. Хор нь эндээ байгаа юм. Ердөө л энэ.
Социалист нийгэм баячуудаа үзэж чаддаггүй байсан. Харин ядуусыг ихээхэн дэмждэг байв. Баячуудынхаа хөрөнгийг хураагаад ядуучуудад өгөхөд нөгөөдүүл нь нүд ирмэхийн зуур ходоод руугаа хоол болгон оруулж байсан түүх бидэнд бий. Энэ намынхны хувьд уг нь санавал санах л ёстой зүйлийн нэг яах аргагүй мөн. Харин одоо баян хүн Монголд амьдрах тун хэцүү гэлцэх болж. Мэдээжийн хэрэг манай цөөхөн ядууст ялгаагүй л хүнд хэцүү байгаа биз. Гэхдээ МАН-ынхан холын зорилгодоо ашиглахын тулд ядуусын эгнээг өргөтгөх нь хорон муухай санаагаа орхиж, харин баячуудаа хэрхэн дэмжиж, ахиухан ажлын байрыг бий болгох вэ, хуулийн орчин нь ямар байна гэх зэргийн жинхэнэ иргэдийнхээ төлөө, энэ нийгмийн шаардлагын дагуу ухаанаа уралдуулаасай билээ. Ард түмэн гэж ярьсан, ард түмнийг өмөөрсөн бүхэн бурхан байдаггүйг өнгөрсөн хугацаанд бид хангалттай харжээ.
Монголын мэдээ