Монголын Ерөнхийлөгч энэ долоо хоногт Хятадад төрийн айлчлал хийхдээ нефтийн хайгуул хийх зөвшөөрлийг Хятадын уг этгээдэд өгсөн байна. Монголын дорнод нутагт байх 50 сая долларын өртөгтэй Хятадын шинэ уурхай сарын дараагаас цайр олборлож эхлэх ёстой.
Эдгээр обьектыг хооронд нь холбохын тулд Хятадын фирмуүд энэ зун өөрийн хөрөнгөөр Монголын өтгөн өвст тал дундуур зам тавьж эхэлнэ. Туүнээс гадна Хятадын Ерөнхийлөгч өнгөрсөн онд Монголд айлчлахдаа 300 сая долларын ззэл олгохоор амлажээ.
15-хан жилийн өмнө Монгол, Хятадын хил хаалттай байв. Тэгэхэд Монгол нь ЗХУ-ын дагуул улс байжээ. Тэгвэл одоо Монгол Улс нь Хятадтай хуурай газраар хиллэдэг бусад 13 орны адилаар түүнийг томоохон хөрөнгө оруулагч, худалдааны гол туншээ гэж үзэх болсон байна.
Монголд Хятадын хэргийг түр хамаарагч Ван Фу Кан Хилийн байнгын боомтыг бид энд, энд нээж байна гэж хэлэхдээ хоёр улсын залгаа урт хилийг газрын зураг дээр зааж байв. Түүний долоовор луруу Монгол орны газрын зургийн өрнөд хэсэгт ирээд цааш үргэлжлүүлэн тавихаар төлөвлөж байгаа Баруун Хятадыг Оросын Новосибирск хоттой холбох замыг заалаа. Монголын төв хэсэгт зэсийн болон нүүрсний уурхайг холбох төмөр зам барих төслийн тухай яриа гарах болж байна. Хятадын зүүн нутагт гүүр барихаар төлөвлөж буй. Монголын ХАА-н хувийн анхны банкны ерөнхий захирал, энд Америкаас хамгийн их хөрөнгө оруулж буй Питер Морроугийн үгээр бол хятадууд бүх фронтоор давшиж, энд ч з.ам, тэңц ч гүүр барьж, уурхай ч байгуулж байгаа аж.
2.5 сая иргэн нэг бүрт нь 520 хятад ногдож байдаг урд их хөршийнх нь учруулах гэж буй гарцаагүй аюул Монголын олон хүний санаанд нийц-дэггүй. Насанд хүрсэн 2170 хүнийг хамруулан өнгөрсен сард олон нийтийн санаа бодлыг судлахдаа Сант марал төв Ямар хоёр орныг Монгол Улсын хамгийн шилдэг түнш гэж үзэж болох вэ гэсэн асуултад хариулт авсан байна. Тэгэхэд Орос улс тэргүүн байранд орсон бөгөөд АНУ-аас хоёр дахин илүү санал авсан байжээ. Хятад улс Японыг урдаа гишгүулж дөнгөж дөрөв-дүгээрт оржээ. Нэр хүндээ өргөхийн тулд Хятад улс хоёр зууны турш үргэлжилсэн манжийн колоничлолоос Монгол Улсаа чөлөөлж, 1921 онд тусгаар тогтнолыг нь тунхагласан үндэсний баатар Сүхбаатарынхаа нэрэмжит болгосон Улаанбаатарын төв талбайг засч, гэрэлтүүлэх төхөөрөмжийг нь солиход долоон сая доллар зарцуул-жээ. Хятад, Оросын харилцаа муудсанаас өнгөрсөн зууны 60-аад оноос олны хүртээл болгохыг хориглосон Хятадын дуу, хөгжим, уран зураг, циркийн урлагийг сурталчилсан соёлын өдрүүдийг 4-сард Улаанбаатарт зохион байгуулахад бас багагүй хөрөнгө зарсан аж. Монголын эдийн засгийн өсөлт өнөөдөр түргэн хурдацтай, энэ онд 5.5 хувиар нэмэгдэх төлөвтэй байгааг чухам Хятадын зүтгүүрийн нөлөө гэж үзэх хүн олон болж байна.
Хятадын эдийн засгийн ийм идэвхтэй байдалд бид талархаж байна хэмээн Монголын Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр хэлсэн. Хятадад нүүрс хэрэгтэй байгаа бөгөөд тэндхийн нэгэн компани Монгол Улсын зүүн хэсэгт нүүрс олборлож эхлэхээр болсныг тэрбээр бас мэдэгдсэн байна.
Хотын хаяа руу харах гэтэл олон арван өргөгч цамхаг халхална. Хятад ажилчид шинэ байшин барилга, бизнесийн төвүүд босгож, Улаанбаатарын хуучин Зөвлөлт маягийн өнгэ төрх алга болсоор. 75 жил үргэлжилсэн Оросын эдийн засгийн ноёрхлоос гарснаас хойших үндсэндээ 10 жилийн дотор Монгол Улс Америкийн хувьд Канад ямар үүрэг гүйцэтгэдэг билээ, түүн шиг Хятадын Умардын нөөц баялгийн бааз нь болж байна.
Монголын Гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлагийн орлогч дарга С.Отгонбат хэвлэлд өгсөн нэгэн ярилцлагадаа Би улс орноо яг тэгж бодож байна. Монгол бол хоёр дахь Канад. Монгол, Хятад улсууд Америк, Канад хоёр шиг гар нийлж ажиллах ёстой гэж хэлсэн байсан.
Түүхэн үүднээс Монгол Улс олон улсын амьдралд том үүрэг гүйцэтгэж байсангүй. Далайд ч гарцгүй байв. Одоо харин өнөөгийн ертөнцийн эдийн засгийн гайхамшгийн эхний эгнээ рүү зорчих тасалбарыг Хятадын эдийн засгийн өсөлт Монголд олгож байна.
Явцуу эдийн засаг бол манай сул тал гэж зарим хүн үздэг. Харин би бол үүнийг Хятадтай харилцах хөзөр маань гэж боддог юм. Хятадтай хил залгаа байгаа нь бидэнд хосгүй завшаан. Хятадын зах зээл нь зэс, т.өмөр, цайр… гээд юу л байгаа болгоныг юүлж болох ёроолгүй сав гэж Монголын Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Жаргалсайхан ярьж байна. Нэгэнт Хятадыг ихэд түшиж буй болохоор хятад хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай 30 гаруй сургууль сүүлийн жилүүдэд Монголд бий болжээ.
Хятад ах нараас бид хаашаа ч зайлахгүй хэмээн Сант марал төвийн захирал Л.Сумати хэллээ. Сумати өөрөө Москвад сургууль төгссөн ч нас нь 20 гарсан хоёр хүүхэд нь Бээжинд сурдаг гэнэ. Хятадын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах арван оюутан шалгаруулах уралдаант шалгалтад өнгөрсөн онд нийслэлд 400 гаруй оюутан өрсөлдсөн байна. Арван жилийн өмнө бол хятад хэл үзэхээр Москва руу явах хэрэгтэй болдог байж. Одоо монголчууд хятад хэл үзэх нь улам нэмэгдэж байна. Урьд нь гадаад хэлнээс ганцхан орос хэл л зонхилж байсан гэж Хятадын дипломатч Ван ярив.
Оросын виз олгох тогтолцоо нь их төвөгтэйгээс тийшээ явах нь их ховор болсон гэж монголчууд хийгээд Монголд байдаг гадаадын иргэд ярьж байна лээ. Хүнд суртал хийгээд үеэ . өнгөрөөсөн сэтгэлгээ Орос, манай хоёрын эдийн засгийн харилцаа хөгжих боломж олгохгүй байна хэмээн сэтгүүлч Ганболд ярьж байсан.
Баруун бүс нутгаа хөгжүүлэхэд Хятад улс асар их мөнгө зарцуулж байгаа бөгөөд өөрсдөөс нь хэдхэн километрийн цаана орчин цагийн хот суурин сүндэрлэн босч, сайхан гэгч нь зам харгуй бий болсоор байгааг монголчууд харсаар байна. Баруун нутгаа хөгжүүлэх нүсэр төлөвлөгөөг Хятадын Засгийн газар боловсруулсан, энэ нь Монголд сайн нөлөө үзүүлнэ гэж ноён Ван үзэж байв.
Монголчуудын олонхи нь визгүйгээр Хятадад очиж болдог болохоор энд нүүдлийн шувуу гэж нэрлэдэг үйл явц бий болж байна. Өнгөрсөн онд л гэхэд Хятадад 400 мянган монгол хүн очсон бол ердөө 182 мянган хятад хүн Монголд ирсэн байх юм. Тэгэхдээ эдгээр хятадууд гуяа ганзгалж ирэхгүй, хөрөнгө оруулна. Хятадын ЭСЯ-ны мэдээгээр бол Хятадын 1100 компани Монголд бүртгэлтэй байна.
Соросын сангийн хөрөнгөөр үйл ажиллагаа явуулдаг Монголчууд нээлттэй нийгмийн төлөө хэмээх олон нийтийн байгууллагын гүйцэт-гэх захирал Стивен Д.Вэнс ярихдаа Одоо энд хятад зоогийн газар лав 100 орчим бий. Нэхмэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн 50 хувь нь Хятадынх. Арьс шир боловсруулах салбарт хятадууд ноёлж буй. Ноос, ноолууран бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл бүхэлдээ хятадуудын гарт байгаа гэв.
Хятадын эдийн засаг ийн хүч түрэн орж ирж байгаа нь Монголын амьдралын зарим талд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтын агентлагийн ажилтан С.Отгонбат Манайх дөрвөн сая бугатай байсан, одоо бараг алга болж байна. Энэ нь хятадууд бугын эвэр худалдаж авдагтай холбоотой. Хайр найргүй алах болсон гэж ярив.
Тэгэхдээ олборлох аж үйлдвэрийг хятадууд хамгийн их сонирхож байна. Дээр өгуулсэн Д.Жаргалсайханы үгээр бол Энд өдөр болгон Хятадын нэг шинэ компани бий болж байгаа аж.
Парламентын гишүүн С.Оюуны ярьснаас үзвэл, түүний сонгогдсон тойрог буюу Монголын зүүн хойд нутагт Өнгөрсөн хавар Хятадын компаниуд тугалга, цайр, ураны хүдэр, чанар муутай нүүрсний орд хайгаад газрын хөрсийг сэндийчиж өгсөн гэнэ.
Зэс, алтны нөөцөөрөө дэлхийд эхний гуравт орж буй Оюу толгойн ордын зохих хувийг худалдаж авах хэлэл-цээрт Жанси Коппер компани гарын үсэг зурсан нь энэ долоо хоногт эдийн засгийн салбарт хамгийн их шуугиан тарьсан үйл явдал байлаа. Говьд орших энэхуу ордыг эзэмшигч Айвенхоу майнз компани боловсруулах ажлаа ойрын уед эхлэхээр зэхэж байгаа юм байна. Төслийн нийт өртөг нь нэг тэрбум доллар юм билээ. Зэсийн дэл-хийн зах зээлийн үнэ өнгөр-сөн оныхоос 60 хувиар өсөөд байгаа бөгөөд тууний гол хэрэглэгч нь Хятад улс юм.
Негөө талаас хэрэв энэ орд газарт боловсруулалт хийх эрхийн төлөөх тэмцэлд Хятадын аль наг компани ялах юм бол Монголын үндэсний узэлтнүүд нь босч мэднэ гэж гадаадын нэгэн бизнес-мэн хэлэв. Хятад залгина гэхээс айж буй учраас Засгийн газраасаа аваад малчид нь хуртэл бүгд эсэргуүцнэ.
Хятадын эдийн засгийн хараат байдалд орчихгүйн тулд чөлөөт худалдааны тухай хэлэлцээрийг Засгийн газар АНУ, Япон, БНСУ, Европын холбоотой дахиж хийж эхлэх болно гэж эрх баригч МАХН-ын нарийн бичгийн дарга Ё.Отгонбаяр ярилаа. Гэхдээ говийн аймгуудын нэгнийх нь Засаг дарга Бид бол хоёр том өөхөн дунд байгаа жижигхэн бөөр. Тиймээс Орос, Хятадтай тогтоосон харилцаандаа сэв суулгах ёсгүй гэж үзэҗ байсан.
(өнөөдөр 2004.10.13 239)