Дэлхийн 200 гаруй орны 162 нь ямар нэг хэмжээгээр нефть хийн нөөцтэй гэдэг. Манай хөрсөн дорхи хар алт маань мейзозойн насны тунамал. Ихээ эртний эд.
Хүн төрөлхтөн олон мян-ган жилийн өмнөөс нефтийг ашиглаж эхэлсэн гэж үздэг. Гэхдээ шатамхай чанарыг нь ашиглан цэрэг дайны зориу-лалтаар галдан шатаахад л зориулж байжээ. Нефть өөрөө шатамхай бодис болохоор түүний түүх байнга л гал утаа, дайн тулаан. Энэ гэхдээ тус-даа, сонирхолтой түүх. Харин яр шарханд түрхэх тос болгон ашигладаг байсан нь сонин баримт. Монгол орын хувьд Зүүнбаянгийн Товцог толгойд газрын гүнээс шүүрсэн неф-тийн тунамлыг хууччуул ар-дын уламжлалт эмнэлэгтээ ашиглаж байсан баримт байдаг юм билээ. XҮIII зуунаас эхлээд нефтийг гэрэлтүүлэгт ашиглах болжээ. Анх 1745 онд Оросын Ухт хотод газрын тосыг боловсруулсан түүх-тэй. Оросууд хатуу ундаа нэр-дэгтэйгээ адилхан зарчмаар охь-ийг нь гаргаж авчээ. Гэхдээ тэр нь одоогийн бен-зинтэй харьцуулахад сувс байсныг хэлэх нь зүйтэй байх. 1823 онд Чечений Моздок хотод ах дүү Дубинин нар нефтийг арай боловсронгуй төвшинд нэрж гарсан бүтээгдэхүунийг нь керосин хэмээн нэрлэжээ. Керосин бий болсноос даруй 53 жилийн дараа Оросын алдарт химич Д.И.Менделеев нефтийг үйлдвэрийн зориулалтаар нэрсэн гэдэг. Тэрээр эрдэмтэн хүн учраас процессийг шинжлэх ухаанчилж, нэрэлтийг нэлээд яршиг төвөгтэй болгосон нь мэдээж.
Нефть газрын хэвлийд байдаг. Монголд ямартаа ч нефть байна гэдгийг Аме-рикийн Байгалийн түүхийн музейн төв, Азийн экспе-дицийн судлаачид олж ил-рүүлсэн байдаг. Хэдийгээр ухаант өвөг дээдэс маань америкчуудаас өмнө неф-тийн тунамалыг ашигладаг
байсан ч мэн чанарыг нь таниагүй болохоор олж нээ-сэн гавъяа нь харийн хүнд хамаатай ажээ. Улмаар 1931 онд Орос-Монголын хамтарсан судалгааны анги Өвдөг хоолойн хошуу, Царсан чулуут, Өвөржаргалантыг ч тандан судалжээ.
Газрын хэвлий дэх нефть нь хамгийн ойрдоо 1000, хамгийн гүндээ 5000-6000 мянган метрт байдаг. Тэгвэл манайд одоогоор 700-2400 метрийн гүнээс нефтийг олборлож байна. Газрын хөрс-ний бүтцээс хамааран гурван төрлийн өрмөөр цооног гаргана. Дэлхийн практикт өрөмдлөгийн 16 цооногийн нэгээс нь нефть хий гарч, 64 цооногийн нэг нь арилжааны ач холбогдолтой байвал өрөмдлөгийг амжилттай боллоо гэж үздэг ажээ. Үнэхээр ч бодит байдал иймэрхүү.
1940-өөд оноос Орос-Монголын хамтарсан экспе-дици Зүүнбаянгийн сав газарт хийсэн судалгааныхаа дүнд гурван жижиг орд илрүүлсэн юм. Ингээд 1950-аад оноос эхлээд нефть олборлож эхэл-жээ. Харин тэр нефть нь нэлээд өтгөн, хүнд байлаа. Энэ бол цэвэр химийн ухаг-дахуун. Нефть нь 0,-С^
хүртэл нүүрстөрөгчийн атом бүхий 600-аад төрлийн изомер нүүрс төрөгчийг агуул-сан нийлмэл органик нэгдэл юм. Харин энэ бол шинжлэх ухааны тодорхойлолт.
Монгол улс 1960-1969 онд Зүүнбаянд А66, А72 бен-зинийг нэрж байлаа. Гэвч эдийн заегийн хувьд ашиггүй байсныг дээр үйлдвэрт техно-логийн осол гарч дэлбэрэлт болсноос бүрмөсөн хаагджээ. Манай улс 1990-ээд оноос эхлэн газрын тосны судалгааг дахин сэргээж Зүүнбаянгаас нефть олборлож эхэлсэн. Ингэснээр дэлхийн нефть олборлодог 82 орны тоонд багтжээ. Ингэхдээ Австралийн Рок ойл компанитай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ-гээр хамтран ажиллаж байсан бөгөөд хожим туе кампани өөрийн эрхээ Хятадын Дон Шен компанид худалдчихсан ажээ.
Олгойдоод энгэр заам мялааж хэдэн төгрөг, тэсвэр тэвчээр барж олдсон өнөөх нефть янз бүрийн бүтэцтэй байна. Асфальт-давирхайлаг бодистой химийн шинж чанараас нь хамааран
-түлш шатахууны
-түлш . шатахуун-тос-асфальтны
-түлш шатахуун-парафиний гэж үйлдвэрлэлийн зориулалтаар нь ангилдаг аж.
Эхний шатанд нефтийг уегүйжүүлж, давегүйжүүлэх боловеруулалт хийнэ. Мэн түүнд ууссан хийн байдалтай нүүрс устөрөгчийг нь салгаж хүхэрт устөрөгч, меркантан болон бусад зэврүүлэх хольцоос нь цэвэрлэсэн бүтээгдэхүүн маань шууд нэр-лэгт бэлэн болно. Одоо үүний-гээ атмосферийн болон вакуумын хоёр өер нөхцөлд нэрж эцсийн бүтээгдэхүунээ гаргана. Нэрлэгийн температураас хамаарч гарсан бүтээгдэхүүнүүд А-76, А-80, А-93 гэх мэтчилэн өөрийн марктай болно. Харин атмос-ферийн нөхцөлд нэрээд гарсан үлдэгдлийг мазут хэ-мээнэ. Үүнийг цахилгаан станцад түлш болгон хэрэг-лэдэг. Вакуум нэрэлтээс үлдсэнийг нь гудрон гэх бө-гөөд асфальт, битум болгон хар зам тавихад ашигладаг. Нэрэх процессийг илүү на-рийн ойлгохын тулд бүдүүвч зураг ашиглацгаая. Дорхи бүдүүвч нь атмоферийн бо-лон вакуум нэрлэгийн хосол-мол загвар юм.
Байгууламжийн атмос ферийн нэрлэгийн секцэнд Н, насосоор нефть шахагдаж Т, Дулаан солигчид халаагдан , ялгагчид орж уснаас салгагдаад цааш яв-саар П1 пийшинд халаагдаж колоннд орж, атмосферийн нэрлэгт ороод тунгалаг нефть бүтээгдэхүүнүүд нь нэрэгдэн ялгагдана. К, колонны ёроо-лоос нефтиэс үлдсэн мазут Н2 насосоор шахагдан П2 пийшингээр дамжин гарахдаа вакуум колонн К2-т өгөгдөх ба энд дахин нэрлэг явагдсаны дүнд тосны түүхий эд ялгарна. Вакуум колонны нэрлэгийн үлдэгдэл гудрон асфалтийн үйлдвэрийн түүхий эд болно.
Бензиний маркийг тэм-дэглэдэг А үсэг нь авто-мобильный гэсэн орос үгийн эхний үсэг, дизелийн түлшийг ч мэн адил үгийн эхний үсгээр нь тэмдэглэдэг. Бензинд агуу-лагдаж байгаа шатамхай эдийг октан гэх агаад бүтээг-дэхүүнд эзлэх хувиас нь ха-мааран А үсгийн арын тоо тодорхойлогдоно. Октаны тоо 70-аас дээш бол бензин, октаны тоо нь бага боловч пара-финий агууламж өндэр байвал бүтээгдэхүүнийг нь тийрэлтэт хөдөлгүүрийн, дизелийн түлш гэж ангилдаг ажээ.
Нефтийг нэрчихье гэсэн зориг, мөнгө хоёроор бүхнийг хараахан шийдэхгүй. Дэлхийн зах зээл дээрх нэг баррель буюу 159 литр нефтийн үнэ 25-30 доллар байх үед манайд нефть нэрэх нь ашиггүй, им-портлох нь хамаагүй хямд тусаад байжээ. Өнөөдрийнх шиг 50 гаруй доллар хэвээрээ байвал энэ тухай нэлээд нухацтай ярьж болох л юм. Үндэсний үйлдвэрлэл гэдэг эх оронч сэтгэлээс илүутэй дэлхийн зах зээлээс шууд хамаарч байдаг ажээ. Гэлээ ч хөгжил дэвшил, илүү тохь тухыг эрхэмлэн байгаа өнөө-гийн дэлхий ертөнцөд үндэсний хар алтгүй бол горьгүй нь.
(өдрийн сонин 2004.11.12 279)