-Болох л юм.

-Таван нам нэгдэж Ардчилсан нам байгуулагдах үед шинэ нийгмийн төлөө насаараа зүтгэж ирсэн лидерүүдээс та бараг ганцаараа сугарч хоцорсон. Тухайн үед яагаад ийм шиидвэр гаргасан юм бэ?
-Би өөрийгөө ганцаараа үлдсэн гэж бодохгүй байна л даа. Маш олон хүн үлдсэн.

-Лидерүүдээс гэж асуусан?
-Парламентын гишүүн олон жил байсан энэ тэр гээд яривал тиим ч байж бас болох л доо. 2000 он хүртэл би нэг зүйлийг их анхааралтай ажигласан юм. Хэвлэл мэдээлэл гэдэг юмыг нийгэмд маш хортойгоор ашиглаж, бүх юмыг эргүүлж байгааг ажигласан. Тэгээд жинхэнэ мэргэжлийн чөлөөт хэвлэл манайд угүйлэгдэж байгааг олж харсан. Тухайн болсон үйл явдлуудыг зөвхөн нэг өнцгөөс, нэг нүдээр хараад л тайлбарлачихаар чинь нийгэм дагаад л яг тэгж хардаг юм билээ. Мэдээллийн ийм машинууд чинь бараг дараагийн засгийн эрх барих хүчнийг гаргаад ирдэг юм биш үү. Ийм үйл ажиллагаанууд сонгуулийн үр дүнд онцгой нөлөв үзуүлсэн гэж хувьдаа үздэг юм л даа. Тэгээд 2000 онд хэвлэл мэдээллийн салбарт үйл ажиллагаа явуулъя гэж шийдсэн. Нэг талаар энэ. Нөгөө талаар шинэ байгуулагдсан намын дүрэм надад анхнаасаа таалагдаагүй. Тиим дүрэмтэй нам байж таарахгүй гэж би үзэж байсан. Дүрэм журам боловсруулж байсан хүмүүст нь ч энэ бодлоо хэлсэн. Ийм дүрэмтэй нам гэж дэлхийн хаана ч байхгүй. Нам гэдэг чинь өөрийн философитой.
Тэр философи дээрээ тулгуурласан үзэл бодолтой байх ёстой шүү дээ. Дүрэм нь анхнаасаа л хувьцаат компанийн шинжтэй. Аймаг, дүүрэг болгон тусдаа нэг намтай. Тэр олон газрын намуудаас бүрдсэн холбоо маягтай. Намын дарга нь гэсэн чинь нэг менежер маягтай. Гэтэл нам гэдэг зүйл маань өөрөө иймэрхүү маягтай байдаггүй л дээ. Улс төрийн нам гэдэг чинь өөрийн гэсэн философи, үзэл баримтлалтай. Өөрийн толгойтой байх ёстой. Ийм байж болохгүй гэдгийг би олон хэлж байсан. Дүрмээ анх боловсруулж байхаас нь хэлж байсан. Тэгээд яахав би өөрийн замаар л явсан.

-Дүрэм журам таалагдаагүй гэдэг нь жаахан хонгохон шинжтэй тайлбар байна?
-Яагаад хөнгөхөн шинжтэй гэж.

-Энэ бүхний цаана лидерүүдийн задрал нуугдаж байсан юм биш үү. Тэд бүгд л таны нөхөд байсан шүү дээ. Хүсвэл та өөрөө гар бие оролцоод дүрэм журмыг нь боловсруулалцаж ч болох байсан ?
-Ерэн оноос хойш 10 жилийн хугацаанд бид нэг хамт олон л явж ирсэн. Хэнтэй нь санаа нийлэхэв, хэнтэй нь санаа бодол нийлэхгүй вэ, хэнтэй нь хамтарч ажиллаж чадахгүй вэ, хэнтэй нь чадахав гэх мэт зүйлүүдийг таньж мэдэх хугацааг мэдээж туулж өнгөрөөсөн. Тиим болохоор энэ талын юм байсныг үгүйсгэхгүй л дээ. Шуудхан хэлэхэд, цаашид хамт явахад хэцүү санагдсан.

-Түрүүн та хэллээ. Хэвлэл мэдээллийн салбарт юм хийе гэж шийдсэн гэж?
-Тэгээд.

-Нэгдүгээрт, та боп мэргэжлиин бус хүн. Нөгөөтэйгүүр улстөрчдийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эрхэлнэ гэхээр нэг л хүлээж авч чаддаггүй юм. Ингэхэд та энэ салбарт өөрийгөө юу хийсэн гэж хэлэх вэ?
-Би ҮГ гэдэг компани байгуулсан. Ямар нэгэн дарамт, цензургүй, ёс зүйтэй мэдээллийн хэрэгсэл бий болгох үүднээс хэвлэл мэдээллийн ҮГ гэдэг ХХК байгуулсан. Ийм компани байгуулъя гэж хүмүүсийг уриалсан. Дэмжсэн хүмүүс оролцсон. Хуримтлал бий болсон. ҮГ компани ингэж боссон. Энэ компаниас ҮГ гэдэг сонин гаргасан, ҮГ гэдэг студи байгуулсан. Компанийн захирлын хувьд би ийм чөлөөт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бүрдэж, үйл ажиллагаагаа явуулах нөхцөлийг хангах л үүргийг хүлээж байсан. Миний эрх бол ёс зүйтэй байхыг шаардах л асуудал. Өөр зүйл байхгүй. Ажилтнууд маань ёс зүйтэй л ажиллах ёстой. Түүнээс биш миний зүгээс тэдэнд ямар нэгэн дарамт шахалт үзүүлэх, элдэв цензур тавих асуудал байхгүй.
ҮГ сонины анхны эрхлэгчээр Б.Ханддолгорыг урьж ажиллуулсан. ҮГ студийнхээ захирлаар Б.Цэвэлсүрэн гэдэг найруулагчийг урьж ажиллуулсан. Манай студийн нэвтрүүлгүүд Ийгл телевизээр долоо хоног болгон гарч байсныг та санаж байгаа байх. Б.Цэвэлсүрэнд бол ямар ч дарамт шахалт, цензур үзүүлж байгаагүй. Б.Ханддолгор бол өөрөө багаа бүрдүүлээд ажилласан. Ажилд нь би ерөөсөө оролцож байгаагүй. Хөрс суурийг нь бэлдэж өгөөд л, ёс зүйн зарчмыг нь тодорхойлж өгөөд л орхисон. Цаашаа сониноо яаж авч явах нь манай эрхлэгчийн л мэдпийн асуудал байсан байхгүй юу. Эцэст нь хэлэхэд хангалттай сайн ажилласан гэж бодож байна л даа. ҮГ сонин 2001 онд Монголын чөлөөт сонинуудын холбооноос оны шилдэг сониноор шалгарсан. Захиалагчийн тоо өссөн. ҮГ сони-ныг хүмүүс уншдаг болсон.

-Тэгээд одоо яагаад уначихсанюм бэ?
-Чөлөөт хэвлэл мэдээлэл гэдэг нь өөрөө дөрөв дэх засаглалын үүргийг гүйцэтгэдэг. Төр, засагт алба хааж байгаа өндөр албан тушаалтнуудын ёс зүйг хянах, энэ тухай асуудлуудыг шударгаар гаргаж тавих тэр байр суурин дээр хатуу зогсч байсан. Ингээд л үйл ажиллагааныхаа явц дунд өөрийн эрхгүй томоохон албан тушаалтнуудтай холбогдоод ирсэн. Жишээлбэл, хотын мээр М.Энхболдтой холбоотой асуудлууд гараад ирж байх жишээтэй. Яахаараа тэр олон шатахуун түгээх станцын газруудыг нэг дор олгодог юм. Нэг шөнийн дотор 17 компанид газар олгосон асуудлыг судлаад баримттай нь гаргаад тавьж байх жишээтэй. Одоо энэ Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга байсан Санжийн Баяртай холбоотой асуудлууд байна. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга хүн ямар ёсыг баримталж ажиллах вэ гэдгийг нь хуулинд тодорхой заачихсан байдаг. Гэтэл тэр нөхөр хууль буе юм хийгээд байхаар нь тэрийг гаргаад тавьчихсан. Ингээд л шүүх хурлууд дараа дараалан явагддаг байхгүй юу. Тэгээд л манай сонины эсрэг шүүх хурал бол тавхан минут л хуралддаг. Бид нар дандаа л ялагддаг, өндөр торгууль ногддог. Тэгээд эцэст нь манай сонинд ирсэн нэг баримтыг эрхлэгч маань сайтар нягталж амжилгүй тавьснаас үүдээд хэрэг үүссэн. Шоронд хоригдсон анхны эрхлэгч бол манай эрхлэгч болсон. Тэгээд сонины нэг баг бүрдчихсэн ажиллаж байтал толгойг нь тайраад хаячихаар чинь цаашдаа ажиллахад хүндрээд л ирж байгаа байхгүй юу. Тиим учраас л арга буюу уналтын байдалд орсон.

-Б.Ханддолгор эргээд сониндоо ирж болох байсан. Ирэхдээ бүр хүчтэй ирж болох байсан. Яагаад ирээгүй вэ?
-Мэдээж суллагдаад ирснийх нь дараа энэ талын яриа хөөрөө бидний дунд үүссэн л байж таарна шүү дээ. Эргээд сониндоо ажиллах уу. Чамаас хойш бид шинээр эрхлэгч аваагүй ээ. Ажил чинь, хамт олон чинь байдгаараа байж байна. Өөрөө шийдвэрээ гарга гэсэн. Өөрөө мэдээд л Ардчилсан намын хэвлэлийн албаны дарга болоод л явсан.

-Танай эрхлэгч нэг хариуцлагагүй ажилтныхаа алдааг үүрээд шоронд суучихсан. Гэхдээтухайн үедтанар энэ бүхний ард улс төрийн шалтгаан байна гэж тайлбарладаг байсан. Улс төр үнэхээр байсан юм уу?
-Б.Ханддолгорын алдаа бол тэр мэдээллийг нийтлэх зөвшөөрөл олгосон л байхгүй юу даа. Түүнээс биш Б.Ханддолгор өөрөө тэр мэдээг бичээгүй шүү дээ. Гэвч асуудлын эцэст тэр нийтлэх зөвшөөрөл олгосноороо эрхлэгчийн хувьд би өөрөө хариуцлагаа үүрнэ гээд мэдээллийн эх сурвалжийг гаргаж тавиагүй. Тэгээд яахав шорон оронд хийчихнэ гэж бид ямар бодсон биш. Асуудал яах ийхийн зуургүй бидний эсрэгээр эргэчихсэн. Шууд л хамгийн хүнд зүйл анги сонегоод л аваачаад шоронд хийчихсэн. Асуудал нь өөрөө шоронд хийгээд байх асуудал биш байсан, ҮГ сониныг унагах хү-сэл тэр үеийн эрх баригчдад мэдээж байсан. Энэ бүхний ард улс төрийн захиалга байгаагүй гэж хэлэх боломж үгүй. Тэр үед өрнөж байсан асуудлуудыг та нар санаж байгаа биз дээ.

-МСДН сэргээн байгуулагдчихлаа. Дээд шүүхээс батламжаа авчихлаа. Харин энэ үйл явдалд талархсан шинж бусдаас нэг их илэрсэнгүй. Нэрнээсээ авахуулаадл маргаантай асуудлууд угтсан?
-Яахав дээ, Монголд ийм нэг сонин л үзэгдэл явагдаад байгаа байхгүй юу. Хуулийг ер нь нэг хэсэг хүмүүс өөртөө зориулж хийж болдоггүй л дээ. Нийтэд үйлчлэх ёстой хуулийг хэсэг бүлэг хүмүүс өөрсдөдөө зориулж, өөрсдийнхөө эрх ашигт зохируулж хийх гэж оролдох нь өөрөө буруу л байхгүй юу. Таван нам нэгдээд Ардчилсан нам болсон ш дээ. Тэгэхдээ дүрмэндээ аваачаад намуудын нэр, бэлгэ тэмдгийг намын өмч гээдтусгачихсан. Гэтэл энэ чинь дэлхий нийтэд хэвшчихсэн нийтлэгнэр байхгүй юу. Дэлхий нийтийн нийтлэг нэрийг энд хэн нэг хүн өмчлөх гэдэг нь өөрөө хорвоод байхгүй асуудал л даа. Тэр битгий хэл, барууны ертөнцөд бол бараг хуультай шахуу юм байдаг юм. Дэлхий нийтийн оюуны өмч шахуу зүйл байхгүй юу. Дүрмийн тэр инээдтэй заалтыг нь Улсын дээд шүүх бүртгэхдээ анзаараагүй л юм байгаа биз.

-Одоо бол танай намын нэртэй холбоотой асуудал шүүх дээр байхгүй юу?
-Юу байдаг юм бэ. Манай нам байгуулагдаад, дээд шүүхээс батламжаа авчихсан. Үйл ажиллагаагаа явуулаад эхэл-чихсэн. Тэр бол Ардчилсан намын дүрмийн асуудал боло-хоос биш хуулийн асуудал биш.

-МСДН бол социнтерний гишүүн болсон манай анхны нам. Энэ гишүүнчлэлээ сэргээх үү?
-Сая би Польш яваад ирсэн. Польшийн манайтай ижил үзэл баримтлалтай гурван намтай гурвуулантай нь уулзаад ирсэн. Гурвуулаа социнтерний гишүүн нам л даа. Гурван намын гурвуулангийнх нь удирдлага манай намыг дэмжиж, батлан даахаа илэрхийлсэн. Манай намын хувьд социнтернд элсэх асуудал маань богино замаар явж болох магадлал бас бий. Олон шат дамжлага бий шүү дээ. Эхлээд л ажиглагч гишүүн болоод л, дараа нь …энэ тэр гээд. Бид бүрдүүлэх ёстой баримт бичгүүд дээрээ ажиллаж байна. Манай намын гадаад харилцааг барьж байсан хоёр хүн хоёулаа намдаа байж л байна. Нэг нь УИХ-ын гишүүн, Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дарга байсан Р.Нарангэрэл. Одоо манай улс төрийн зөвлөлийн гишүүн. Нөгөө нь манай намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан Л.Бямбажаргал байна. Бид бүх хуучин түнш намууд руугаа хандана. Тэгэхээр социнтерний гишүүнчлэлийн асуудал маань нэн удахгүй шийдэгдчих байх гэж бодож байна.

-Тодорхой хугацаа бол зарлахгүй юу?
-Энэ ондоо багтах байх. Социнтерний этикийн хороо гэж нэгбайгууллага байдаг. Тэр хорооны гишүүн намууд манай баримт бичгүүдийг нягталж үзэх ёстой.

-МАХН-ыг социнтернд элсэх гээд хөөцөлдөж байх үед тэр үеийн МСДН тодорхой дэмжлэг өгч байсан баримт бий. Одоо социнтерний гишүүн МАХН танайхыг дэмжих болов уу?
-Бидэнд нэг их дэмжүүлээд бариад байх шаардлага байхгүй. Гэхдээ хоригтавиад байхгүй байх хэрэгтэй л дээ. МСДН бол социал демократ нам биш, энэ бол фашист нам гэх мэт (инээв) тиймэрхүү л тайлбар хэлэхгүй бол өөрөөр хориг тавиад байх шаардлага ёс зүйн хувьд ч гэсэн байхгүй л байхгүй юу.

-МСДН бол эгнээндээ манай нэр нөлөөтэй олон арван эрхмүүдийг багтааж байсан. Одоогийн Ардчилсан намд ч, гадуур дэл сул яваа ч ийм гишүүд олон бий?
-Тэгэлгүй яахав.

Tэднээс эргэж нам руугаа ямархуу хандлага ирүүлж байх юм бэ. Нэр нөлөөтэй хүмүүсээс намдаа эргээд орж эхэлбэл сонин үзэгдэл болж мэдэх л юм?
-Нэр нөлөө бүхий тоотой хэдхэн хүнээс бусад нэр нөлөө бүхий хүмүүс бүгд сэтгэлээрээ дэмжиж байгаа.

-Гишүүнчлэлийн тоо одоо-гийн байдлаар хэд хүрээд байгаа вэ?
-Бид Улсын дээд шүүхэд 1220-иод хүний бүртгэл гаргаж өгсөн. Хуулиараа бол 801 байх ёстой. Намуудын тухай хуулинд нэг хүн хоёр намын гишүүн байж болохгүй гэсэн заалт бий. Тэгэхээр Ардчилсан намын гишүүн хүнийг бид манай намын гишүүн гээд эгнээндээ бүртгээд авчихсан байвал болохгүй. Ийм тохиолдолд элдэв маргаан үүсч магадгүй гээд бид энэ асуудалд ихээхэн нягт нямбай хандсан л даа. Түүнээс биш автоматаар Ардчилсан намын гишүүн болчихсон олон зуун гишүүн бас байгаа шүүдээ. Тэдмаань намдаа эргэж хандах тохиолдол маш их гарч байгаа. Нөгөө таван нам анх нэгдэхэд чинь автоматаар бүгдийг нь л Ардчилсан намын гишүүд болгоод явчихсан шүүдээ.

-МСДН-ын батлахаа хадгалаад сууж байдаг гишүүд очноөн л байдаг шүү дээ. Тэд бол шууд л эргэж ирж байгаа биздээ?
-Өө, эөндөө зөндөө. Уг нь бол гишүүн гэдэг асуудал илүү дэмжигч гэсэн талаасаа байх нь зөв гэсэн бодол надад байдаг юм. Заавал нэг гаэар бүртгэгдээд л, зургаа наалТаад л, батлахаа өвөртлөөд л явдаг нь өөрөө эргээд олон арван буруу зүйл рүү түлхдэг байхгүй юу.

-Р.Гончигдорж энэ намыг үүсгэн байгуулалцсан хүний нэг. Түүний амнаас шинэ намын тухай жаахан элэггүй үг унаж байсан. Ер нь байдал яагаад ингээд эргэчихсэн юм бэ?
-Намаа аваачиж Ардчилсан намтай нэгтгэх бүх асуудлыг чинь энэ Р.Гончигдорж л голлон зохион байгуулсан хүн биз дээ. Үнэндээ бол тиим шүү дээ. Би тэр үед гадаадад явж байсан л даа. Тэгээд л уулзалтад орох гэсэн чинь хүүе танай нам чинь байхгүй болчихсон шүү дээ гэсэн. Намаа төлөөлөөд гадаа дад явж байсан чинь нам маань тарчихсан гэсэн. (инээв)
Тэгсэн чинь харин Р.Гончигдорж, Ц.Элбэгдорж хоёр л нэг цагаан сараар бэлэг дэмбэрэлтэй өдөр гээд монгол дээл өмсөж зэрэгцэж сууж байгаад намаа нийлүүлчихээд гарын үсэг зурчихсан байж байсан юм биш үү. Тэгээд л манай нам дотор чинь бөөн асуудал үүссэн ш дээ. Манай намын хувь заяаг энэ хоёр нөхөр сууж байгаад шийдчихдэг юм уу энэ тэр гээд. Ингээд яахав асуудал хуйлраад тэр зүг рүү явчихсан. Шанд нь 2000 онд МАХН-д үндсэндээ зуун хувь ялагдсан. Ялагдлын дараа МАХН-ын явуулсан аймшиггай бодлогуудыг бас дурдалгүй өнгөрч болохгүй л дээ. Ялгаварлан гадуурхах бодлого. 15000 хүнийг ажлаас халсан гэсэн тооцоо байдаг юм ш дээ. Төрийн алба хашиж байсан 15000 хүнийг шүү дээ. Аймшиггай тоо байгаа биз. Үүнийг бол би хувьдаа шокийн үзэгдэл гэж өөртөө нэрлэдэг.

-МСДН-ыг сэргээн байгуулсны дараа та бүхэнд ямар улстөрчид, ямар улс төрийн хүчнээс баярын цахилгаан ирүүлсэн бэ?
-Манай хуучин гишуүд л их утасдсандаа. Нам байгуулагдах гэж байхад Р.Гончигдоржийн сонинд өгсөн ярилцлага л их олон хүнд хүрсэн байсан даа. Энэ чинь одоо ерөөсөө болохгүй, бүтэхгүй, байхгүй гэсэн. Энэ нэр Ардчилсан намын өмч. МСДН гэдэг чинь Ардчилсан нам. Ардчилсан нам гэдэг чинь МСДН гээд л явж өгсөн дөө. (инээв) Энэ бүхнийг уншсан хүмүүс нам ерөөсөө эргэж сэргэхгүй юм байна гээд ойлгочихсон байхгүй юу. Тэгээд нам байгуулагдлаа, бүртгэгдлээ гэнгүүт л хүмүүс утасдажэхэлсэн.

-Улс төрийн хүчнүүд яагаад баярын цахилгаан ирүүлээгүй юм бол ?
-Яахав дээ, цахилгаан явуулах тэр хэрэгсэл нь л байхгүй байсан юмбайлгүй дээ. (инээв)

-Тантай хамт ардчиллын төлөө зүтгэж явсан нөхөд тань сөрөг хүчинтэйгээ нэгдээд, парламентад 61-ийн бүлэг гэгчийг байгуулаад явчихлаа. Юу бодогдож байх юм?
-Би М.Энхсайханы хэлсэн тэр зүйлүүдтэй санал нэг байна. Зөвхөн хувийн гэх ашиг сонирхлын төлөөх нэгдэл болчихлоо гэдэгтэй. би санал нэг байна. Энэ сэдвээр өөр олон зуил ярьж болно.

-Тань шиг улстөрчийн хувьд хүлээж авахад тун хэцүү явдал болж байх шиг. Одоо хүмүүс энэ ялгарал нь аль болох түргэхэн явагдаад дуусаасай гэх болж?
-Үнэндээ бол ерэн оноос хойш ийм ялгарал явагдаагуй л байхгүй юу. Одоо бол нэг тиим ялгарал явагдчихлаа шүү дээ.

-Энэ тэгээд хэрэгтэй процесс уу?
-Болох ёстой процесс болж байна гэж ойлгож байгаа. 15 жил гэдэг чинь өөрөө нэг юм хэ-лээд байна л даа. Философи-чид ч гэсэн хэлээд байна шүү дээ. Хувьсгал бол ойролцоогоор 15 жил үргэлжилдэг юм. Тэрний дараа энэ хувьсгалыг чинь засч залруулах үе ирдэг юм гэж. Би үүнтэй санал нийлж байна. Өнөөдөр 15 жилийн дараа тэр ардчилсан хувьсгалыг чинь зас-варлах зайлшгүй шаардлага гарч ирж байгаа байхгүй юу. Энэ бол зайлшгүй зүйл явагдаж байна.

-15 жилийн өмнөхийгдсэн тэр Ардчилсан хувьсгалд одоо жам ёсны засвар хийгдэх үе, тиим давалгаа ирэх ёстой юм гэж байна. Харин энэ засвар хэр зүй зохистой явагдаж байгаа юм бэ?
-Сая сонгуулийн дараа зөвшилцөл гэж хууль бус юм хийсэн. Тэр нь явж байгаад нэг үр дагаварт хүрчихлээ ш дээ. Яагаад гэвэл анхнаасаа хууль бус юм чинь явсаар байгаад ийм зөрчилд хүрдэг байхгүй юу.

-Зөвшилцлийн Засгийн газар байгуулсан бусад орны туршлагаас үзэхээр нэлээд эвгүй үр дагаврууд харагдаад байна гэх үгс сонсогдож эхэллээ. Гэтэл нөгөө талаас Бид энэ 15 жил хангалттай талцаж, уралцеан. Одоо энэ жижиг сажиг ялгарал, ху ваагдлыг зогсоох цаг болсон гэж хариулцгааж байна?
-Хэзээ хуваагдаад сүйд болсон юм. 1992-96 онд дан ганц МАХН засгийн эрх барьж байсан. 1996-2000 онд бараг МАХН ганцаараа эрх барисан. Юу хийх, яахыгчинь бараг МАХН л мэддэг байсан ш дээ.

-Тэгвэл одоо хэн мэдэж байна вэ?
-2000-2004 онд МАХН бас дангаараа эрх барьсан. Хам-гийн тогтвортой нь гэсэн биз дээ. Тэгээд одоо 2004 он гараад ирсэн чинь эргээд л МАХН эрх барьж л байна шүү дээ. Ер нь бас нэг амьдарч байгаа нийгмийнхээ мэн чанарыг ойлгох хэрэгтэй л дээ. Ардчилсан нийгмийн мөн чанар чинь мэтгэлцээн дээр л тогтдог шүү дээ. Мэтгэлцээн дундаас л зөв шийдэл олж, тэр зөв шийдлээр л явах ёстой биз дээ. Мэтгэлцээнийг байхгүй болгох гээд л үзээд байх шиг байна л даа. Дарангуйллын тогтолцоо руу л гулсаж байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг хянаж засаглах гээд л, бүгдийг нь нэг бодлогоор барих цагдах гээд л тиим үү. Хүмүүсийн тархийг нэг үзлээр угаагаад л. Ард түмэн та нар хаан сонголт хийсэн. Та нар л энэ сонголтыг хийсэн. Одоо тэрүүгээр л явъя. Дайн байлдаан дууссан ч гэх шиг. Хэзээ бид байлдаад л буу зэвсэг бариад сүйд болсон юм. Шүүмжлэл жаахан өрнөөд л ирэхээр дайн байлдаан болчих юм шиг ойлгоод байж болохгүй ш дээ. Мэтгэлцээн, хуулийн маргаан энэ тэр явагдах ёстой шүү дээ. Энэ чинь ардчилсан нийгмийн мэн чанар юм байгаа биз дээ. Гэтэл одоо тогтвортой засгийн төлөө гэсэн нэг юм гаргаж ирээд л хүмүүсийн тархийг угааж байна. Бусад нь болохоор тогтворгүй засгийг хүсээд байгаа юм шиг. Одоо ингээд бүгдээрээ ажил хийе ч гэх шиг. Амыг нь бариад л. Бусад нь ажил хийдэггүй хүмүүс болж таарах гээд байгаа юм уу. Тэнд л нэг хэдэн хүн нь ажил хийх гээд жигтэйхэн. Бусад нь болохоор хийлгэхгүй гээд зүтгээд байгаа юм шиг. Асуудлыг хуулийн дагуу зүй зохистой явуулах гээд, зөв явуулах гээд л энд бас нэг хэсэг хүмуүс санаа бодлоо чилээгээд л, дуу хоолойгоо өргөх гэхээр л бүх зүйл болохоо байчихаж байгаа юм шиг яриад байж болохгүй биз дээ.

-Одоо парламентад Ардчилсан намын бүлэг үүсэх боломж байна уу?
-Тэнд чинь Ардчилсан намын өдий төдий суудал байгаа шүү дээ. Тэгээд л бүлэг уүсэх боломжгүй гэж нэг юм гаргаж ирж яриад л. Ерөөсөө ардчилсан нийгмийн зарчмуудаас дандаа л ухраад байх юм. Боломжгүй, цорын ганц, ганцхан ийм л зам байна гэдэг. Ардчилалд хэзээ ч тиим зүйл байдаггүй. Цорын ганц гэдэг асуудал бүр үгүй. Ардчилалд үргэлж боломж байдаг.

-Уучлаарай, наана чинь хууль гэж юм зогсч байгаа шүү дээ?
-Гарц бол үргэлж л байгаа байхгүй юу даа. 34 гишүүн нь зогс байхад бүлэг байгуулах талаар нь бас нэг хуулийн тайлбар энэ тэр гаргаж болно биз дээ. Эсвэл тэр анхныхаа зөвшилцлийг байхгүй болго л доо. Эд тэр зөвшилцлөөрөө л Үндсэн хуулийг зөрччихсөн шүү дээ.

-Яаж?
-Сонгууль явагджээ. Сонгуулийн дараа парламентад хүчнүүд суудал авчээ. Олонхи болсон нам Засгийн газраа байгуулна. Хэрвээ олонхийн санал авсан нам байхгүй бол хамгийн олон суудал авсан нам бусадтай зөвшилцөж Ерөнхий сайдаа тавина гэж заасан байгаа. Хамгийн олон суудал авсан нам байхгүй бол намууд хоорондоо зөвшилцөж гэж бүр гурав дахь шатанд байгаа байхгүй юу. Гэтэл сонгуулийн дараа МАХН манайх хамгийн олон суудал авсан нам гээд л мэдэгдээ биз дээ. Тэгэхээр хуулийн өмнө логикоороо бол хамгийн олон суудал авсан нам Ерөнхий сайдаа тавих ёстой байхгүй юу. Харин хэнийгээ Ерөнхий сайдаар тавих вэ гэдгээ тусдаа зөвшилцөх ёстой байхгүй юу. Ч.Улаан байх юм уу, эсвэл Н.Энхбаяр нь байх юм уу, хэн байх юм гэдгээ. Тиим л логик байгаа. Анхнаасаа тэрийг хараагүй байна гэж байхгүй. Гэтэл хамгийн олон суудал аваагүй намд нь Ерөнхий сайдаа өгчихөөд л бужигнуулаад, өөрсдөө цаанаас нь удирдаад явах тиим л сонирхолтой. Буруу юм гарах юм бол нөгөө л Ардчилсан нам засгийн эрхийг барьж байна гэсэн ойлголт дээр аваачиж тохчихоод л. Ингэж болохгүй шүү дээ. Хамгийн олон суудал авсан нам өөрөө хариуцлагаа үүрэх ёстой. Өөрөө Ерөнхий сайд нь болох ёстой. Засгийн газраа байгуулах ёстой.

-Тэгээд хэн нэг хүний толгой амжилттай ажилласны буруу юу байгаа юм бэ. Танай ардчиллынхан өөрсдөө ерсөж ажиллах ёстой байсан юм биш үү?
-Тэр амжилттай ажилласан толгой хэн гэж. Н.Энхбаярыг хэлж байгаа юм уу. Сонгуулийн өмнө МАХН-ыг ахиад үнэмлэхүй ялалт байгуулах нь гэсэн ойлголт нийгэмд хавтгай байсан. Гэвч тиим зүйл болоогүй. Сонгуулийн дараа Н.Энхбаярын нэр хүнд навс унасан. Байр суурь нь маш их ганхсан. Намынх нь дотор ч тэр. Нийгмийн дунд ч тэр Н.Энхбаяр ялагдал хүлээчихсэн. Яагаад гэвэл 2004 оны сонгууль чинь ердөө Н.Энхбаярын сонгууль маягтай л юм болсон шүү дээ. Бүх тойргоор яваад л. Бүр газар Энхбаярын зургийг хадаад л. Үндэсний удирдагч гээд л. Гэтэл нийгэм ерөөсөө хүлээж аваагүй л байхгүй юу. Ингээд одоо яах вэ гэдэг нэг бодол орж ирнэ биз дээ. Ганц барьж авч үлдэх юм нь УИХ-ын даргын суудал байсан. УИХ-ын дарга болохын тулд бүх асуудлыг зогсоож чадсан. Болгохгүй л бол бүх асуудал цаашаа явахгүй гээд суучихсан.

-Түүнийг яагаад Ерөнхий сайд болоогүй гэж та үзэж байна?
-Ганцхан Энхбаяр биш. Ердөө хамгийн олон суудал авсан МАХН тэр Улааныг ч юм уу, эсвэл Нямдоржийгоо Ерөнхий сайдаар тавих ёстой л байсан байхгүй юу. Гэтэл тэнцвэртэй парламент гараад ирсэн. Дагаад маш их зөрчил үүсэх нь ойлгомжтой. Тэгэхээр нь зөвшилцөл гэдэг юм гаргаж ирээд л барьчихсан. Одоо өнгөрснийг ярихгүй. Манай тухай юу ч ярихгүй. Юу ч сөхөхгүй. Зүгээр л засаглалаа хуваагаад авцгаая гэсэн. Уналтаа нийгэмд мэдрүүлэхгүй байх сайхан арга гарч ирсэн. Өнөөдөр үнэхээр аюултай тогтолцоо руу явж байна. Бүх эрх мэдлийг нэг дор төвлөрүүлээд, нөгөө олон ургальч үзлийг хумьж, байхгүй болгох бодлого аймшигтай явагдаж байна. Ерэн онд айж байсан айдас маань эргээд л ирэх нөх-цөл бүрэлдэж эхэлж байна. Нийгэм дарангуйллын тогтолцоо руу хальтиран орж байна.

-Та талийгаач С.Зоригийн хамгийн дотны найз байсан. Бас Д.Энхбааатар байна. Харин түүнийг нас барсны дараа гарч ирсэн Зоригийн гэх фракцид яагаад орж ирээгүй вэ?
-Зориг л байхгүй бол Зоригийн фракц гэж байхгүй шүү дээ. Тэр л хүн дээр тулж байсан бол тэр хүн байхгүй болоход тэр фракц байхгүй болно. Тэрийг хэн нэгэн хүн орлодог, залгамжилдаг тиим албан ёсны юм биш шүү дээ. Фракц бол албан бус бүлэглэл. Тэр маань С.Зориг дээр тулж бий болж байсан. Тэр фракц дотор социал демократууд олон байсан.

-Тиим олон хүн байсан гэж үү?
-Одоо энэ Алтан гадас-ынхан гэдгээс бусад нь л байсан. Р.Гончигдорж, Алтанхуяг, өөр хэн байдаг юм. Ша.Батбаяр. Баабар ч яахав өөрийн бодолтой, өөрийн толгойтой хүн. Бусад социал демократууд нь бидэнтэй хамт байсан юм ш дээ.

-Зоригийн фракц гэх тэр нэр түүнийг нас барсны дараа л ил гарч ирээд, сүүлдээ нам болоод явчихсан биз дээ?
-Тиим юм байхгүй. 10-аад социал демократ байсан гээд би харин хэлчихье. МҮАН-аас бол С.Зоригтой нийлээд Д.Энхбаатар, Лу.Болд, талийгаач М.Чимидцэрэн гээд л бас нэг арваад хүн. Ингээд нийлээд 20 -йод хүнтэй маш хүчирхэг фракц байсан юм шүү дээ.

-Монголчууд талийгаачдаа маш хүндэтгэлтэй ханддаг ард түмэн. Ялангуяа тэднийгээ нэхэн дурсахдаа онцгой ханддаг. Хэрвээ С.Зориг өнөөдөр амьд сэрүүн байсан бол Монголын улс төрд ямархуу орон зайг эзэлж байх байсан бол оо?
-(дуугарсангүй)

-Танд нөхрийн хувьд тэр маань байсан бол гэх олон олон бодлууд мэдээж байдаг байх л даа?
-Байлгүй яахав дээ. С.Зориг байсан бол, Л.Энэбиш дарга байсан бол, Ш.Отгонбилэг байсан бол гээд ярих юм бол их зүйл бий. Энэ улс төрийн нөхцөл байдал бол шал өөр байх байсан юм шүү.

-Та үнэхээр багтай хэлж байна уу. Үнэхээр тиим байх байсан гэж үү?
-Тэр бол баттай. Шал өөр байх байсан.

-Тулах цэггүй фракц байхгүй болохоос өөр арга байхгүй гэж та хэлж байна. Харин байлгаад, та өөрөө онцгой үүрэг гуйцэтгэх түүхэн боломж байсан юм биш үү. Түүнийг алдчихсан гэж та боддог уу?
-Үгүй. Би хэзээ ч С.Зориг болж чадахгүй шүү дээ. Тэр бид хоёрын характер тэс өөр. Тиим юм байх ёсгүй.

-Д.Энхбаатарын тухай танаас сонирхмоор байна. Тэр яагаад алга болчихсон юм бэ?
-Д.Энхбаатар таслагдаад гарахдаа шүүх хурал дээр хэлсэн юм. Надад тулгаад байгаа энэ зүйлүүдийнхээ ядаж ганцыг нь нотолчихооч. Тэгвэл би хэдэн жилээр ч хамаагүй тэр шоронд чинь суугаад өгье гэж. Тэгэхэд нөгөө сүүлд нь гавьяат энэ тэр болсон прокурор Д.Галдаа чинь Орон зай, цаг хугацаа, логик утгаар нь авч үзэх юм бол хахууль авсан байнаа гэж ичгүүргүй хэлж байсан. Тэгээд яахав хэдэн жил шоронд суулаа. Улстөрч хүний амьдралын идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах бүхэл бүтэн хэсгийг торны цаана л өнгөрөөсөн шүү дээ.

-Ямар бөх биш дээ. Барилдах боломжтой ид үед нь хориод биеийг нь сүйтгэчихлээ гэж болох юм. Улстөрч хүнд тиим юм байж болох уу?
-Байлгүй яахав дээ.

-Харин зүрх нь үхсэн байж болох юм?
-Ер нь орон зай л байхгүй болчихдог байхгүй юу. Улс төрд жаахан л завсар гаргаж орон зай үүсгэхэд орох хүн нь бэлэн л байж байдаг юм. Бас нэг юм хэлэхэд ялангуяа Ардчилсан намын удирдлага, ҮЗХ түүнээс доош хаалттай систем үүсгэсэн. Энэ хаалттай систем дотор эрүүл ухаан ялах, үнэн ялах боломж хязгаарлагдсан. Хуйвалдаан бол хавтгайрсан.
Асуудлыг дандаа хуйвалдаанаар шийддэг болсон. Шууд гарын үсэг зуруулж асуудлыг шийддэг болсон. Энэ бол маш аюултай үзэгдэл. Дарамталдаг юм уу, яадаг юм. 200 хүн байх ёстой бол 100-г нь цуглуулж гарын үсэг зуруулаад л шийдчихдэг. Намайг намын дотоод асуудал руу орлоо гэж загнах байх. Гэхдээ энэ бол хамгийн эрүүл буе систем учраас хэлэхгүй өнгөрч чадамгүй байна.

-Бидний ярилцах цагдуусч байна. Даргаасаа өөр лидергүй сонгууль болохоор л гарч ирдэг жижиг намуудаас огт өөр сигнал өгч байгаа МСДН-д ямар ирээдүй байгаа талаар яривал уншигчдад сонин байх?
-Одоо бид орон нутгуудын хурлуудаа шат дараалан хийх гэж байна. Манай намын үндэс суурь байгаа байхгүй юу. Бид үнэхээр огт өөр хүчирхэг сигналыг өгнө. Орон зай байх байхгүйн тухай манай зарим нөхдуүд их санаа нь зовж, хэвлэлүүдээр ярьцгааж байх шиг байна. Үүнд санаа зоволтгүй. МСДН Монголын улс төрд ахин өөрийн байр суурийгэзлэх болно. Бүр тэргүүлэх байр суурийг ч байж магадгүй. Би таны Ярилцъя буланд өнөөдөр орж байгаадаа их бэлгэшээж байна.

-Яагаад?
-Яагаад гэвэл өнөөдөр Монголын социал демократ нам байгуулагдсаны 15 жилийн ойн өдөр таарчихлаа.

-Өө, баяр хүргэе ?
-Танай сониноор дамжуулаад бүх гишүүд, дэмжигчдэдээ энэ өдрийн мэндийг хүргэе. МСДН хамгийн эрүүл улс төрийн хүчин байх болно гэдгийг амлая. Нэр цэвэр, ирээдүйтэй, бохир биш хамгийн ирээдүйтэй ийм намыг бүрдүүлж байгаадаа бид маш их баяртай байна. 2008 онд улс төрийн тэргүүлэх намуудын нэг болж чадна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Гурав дахь хүчний орон зай байхгүй. Хоёр том нам нь улс төрд байраа эзэлнэ гээд байгаа хүмүүст том цохилт өгөх ньээ дээ?
-Гурав дахь хүчин гэж нэг алиа юм яриад байгаа байхгүй юу. Гурав дахь байтугай нэгдэх ч хүчин болж болно шүү дээ. Би ер нь энэ МАХН-ыг удаан тогтнох эсэхэд бас эргэлзэж байгаа шүү. Дөнгөж сая Польш яваад ирсэн тухайгаа ярьсан. Польшийн эднийхтэй ижил төстэй нам нь бас хоёр хуваагдчихсан л байж байна лээ. Задарчихсан. Сонгуульд ялагдах нь тодорхой болчихсон байна лээ. МАХН-ын ирээдүй үндсэндээ тун бүрхэг шүү дээ.

Сэтгүүлч Б.ГАНЧИМЭГ
(өдрийн сонин 2005-03-03 057)