Харин нөгөөх шалтгаан нь одоогоор байгуулагдаад буй дөрвөн ч хөдөлгөөнийхний өөрсдийгөө илэрхийлж буй уур амьсгал. Буу барин төрийн ордныг эзлэхээс буцахгүй байгаа хөдөлгөөний залуусыг зогсоож чадахгүй бол Ерөнхийлөгчийн сонгууль хямрал болон хувирч болзошгүй. Бид хуулиа судалж үзсэн. Буу бариад дайрахад дараа нь 5-10 жилийн ял авах юм билээ. Алдах юу байхав гэж Эрүүл нийгэм-иргэний хөдөлгөөнийхөн мэдэгдэж байгаа нь төрийн хямрал ойрхонирснийг сануулж буй.
Монголын төрийг нэгэнт хамгаалалтгүй болгож орхиод буй тэрхүү хямрал хэрхэн, ямар хаалга тогших бол?

МАХН-ЫН НУУЦ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ БУЮУ Ц.ЭЛБЭГДОРЖИЙН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ҮНЭ ЦЭНЭ
АН-ын Үндэсний чуулганаас М.Энхсайхан 100 хувийн саналаар Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөөр нэр дэвшсэн нь ах намынхны дургуйцлийг өдөөсөн нь нууц биш. Yнэн хэрэгтээ М.Энхсайханы нэр дэвших, эсэх нь сонин бус, үүний цаана АН-ын байр суурь, улс төрийн тоглоом, хувь заяа нуугдаж байсан юм. Тиймээс ч М.Энхсайханыг нэр дэвшүүлснээрээ АН цаашид МАХН-тай хамтран ажиллах нүүргүй болж, ах намынхан ардчиллынхныг төрийн суудлаас арчих дараагийн төлөвлөгөөндөө шилжихээр хэлэлцэж эхлэв. Үүнийгээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кампанит ажлын нэг хэсэг болгон хийхийг үгүйсгэх аргагүй. Цаг хугацааны хувьд ч ингэж таарч буй юм. Одоо МАХН, АН нэгдэн нэг нам байгуулах үлгэр ердөө аман тохиролцоо болон улс төрийн түүхэнд үлдэж таарах нь. Гэвч энэ тохиролцооны хөлд Монголын төр уяатай догонцож байгаа нь харамсалтай. Зуурдын эвлэрлийн дараах салалт өмнөхөөс илүү хонзонтой, хорлонтой, үр дагавар нь аймшигтай байдаг. Эдүгээ МАХН-ын зүгээс У.Элбэгдоржийн засгийн газрыг Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өрсөлдөөн ид идэвхжих үед онхолдуулж, энэ алхмаараа ард түмний сэтгэлд ардчилсан хүчнийхэн л тогтворгүй байдлыг бий болгодог гэсэн ойлголт төрүүлэхээр зэхэж буй нь ах нам болон АН-ынхны салалтын хаялга гэлтэй.
Тэр үед өнөөдөр 2000 төгрөг хол давчихаад байгаа махны үнэ 3000-д хүрч, олны бухимдлыг гааруулах нь эргэлзээгүй. Гэхдээ урьдчилан сануулахад МАХН-ын энэ хувилбар өөрсдийнх нь рейтингэд ч бас муугаар нөлөөлнө гэдгийг мартаж болохгүй. Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газар огцорсноор М.Энхсайханы рейтинг уна-хаасаа илүү өнөөх л монгол түмний хоцорч яваа даагыг өөриимсөн тосдог араншинг дэврээжболох магадлалтай. Нөгөө талаар МАХН-ын хэт хаалттай, хөшүүн байдал нийгмийн толгойн өвчин болж, эцэстээ энэ нь сэхээтэнлиг давхаргынхны үзэн ядалтыг төрүүлэх болсон гэдгийг давхар тооцоолох нь зөв болов уу. Тус намын бага хурал ч ийм уур амьегал дунд, жүжигчилсэн хэлбэрээр өрнөснийг сэтгүүлчдээс эхлээд мэдэрч л суугаа.

БАРЫН СҮҮЛ БОЛСНООС БАТГАНЫ ТОЛГОЙ БАЙСАН НЬ ДЭЭР ГЭВ ҮҮ
МАХН-ын бүлгийн дэд даргын албанаас АН-ын дарга Р.Гончигдорж татгалзан, өргөдлөө хүргүүлжээ. Үүнтэй давхцан Н.Энхбаярын зүгээс Бидний тоглоом одоо дууссан хэмээн хатуухан мэдэгдсэн гэх. Харин Ц.Элбэгдорж шийдсэн хүн шиг л алхах болов. Хагархай шаазанг эвлүүлж, дотор нь цай уух гэж хэсэгтээ оролдон мэхээ барсан тэрбээр нэгэнт л унахаар дэнжигнэж буй Засгийн газраа М.Энхсайханы тусын тулд ашиглахаас буцахгүй бололтой. Үүний тулд олны аңхаарлын төвд ямагт байсаар иреэн хүүхдийн тэтгэмжиин мөнгөний асуудлыг хөндөж, гурав буюу түүнээс дээш хүүхэдтэй айлд уг мөнгийг олгох журмаасаа татгалзахаар шийдсэн тухай мэдээлэл чих дэлеэв. Ганц хүүхэдтэй айлууд ч тэтгэмжиин мөнгийг хүртэж болох шинэ санаачлагыг мань Элбэгээ гаргаж, үүнийгээ М.Энхсайханы сурталчилгаанд ашиглах бололтой.
Сүр дуулиантай байгуу-лагдсан 62-ын бүлэг тарах эхлэл Р.Гончигдоржийн өргөдөлтэй хамт тавигдаж, ингэснээр Ц.Элбэгдорж цуурхай шаазанд цай уух гэж зовох хэрэггүй болов. Уг нь тэр нэгдмэл нам, нэгэн зүгт чиглэсэн хөгжлийн тухай дэндүү уужимханаар бодож чадсан ганц улстөрч билээ.
УИХ-ын хаврын чуулганы эхний өдрүүдэд АН-ын бүлэг байгуулагдахад эргэлзэх явдалгүй болов. Түр зуурын хямрал, салалт нь АН- ынхныг өмнөхөөс илүү халуунаар тэврэлдэхэд хүргэж, М.Энхсайхан нэг хэсэгтээ тэдний нэгдмэл байр суурийн илэрхийлэл болох нь. Р.Гончигдорж, Ц.Элбэгдорж нар түүнийг дэмжин ажиллахаа илэрхийлеэн ганц үг л АН-ын рейтингэд илэрхий сайнаар нөлөөлж буй нь үүнийг нотолж байна. Одоо АН-ынхан МАХН-ын сүүлнээс зүүгдэн, гуядсан зугт нь сарвайтал шидэгдэж явах нь амжилт олох гарц биш гэдгийг ойлгож байх шиг. Барын сүүл болсноос батганы толгой болсон нь дээр гэдгийг энэ намынхан бүх шатандаа мэдэрч, удаан нүүрлэсэн хямралаа хазаарлах боломжтой боллоо. Нэгэнт Засгийн газраа, УИХ дахь байр сууриа алдаж байгаа тохиолдолд АН-ынхан Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулахаар тэмцэх нь аргагүй. 1993 онд энэ намынхан Ерөнхийлөгч П.Очирбатыг тойрон хэл дээрээ босч байсан. Одоо ч энэ хувилбар дахин давтагдаж, М.Энхсайханы хүрч чадах Ерөнхийлөгчийн суудлыг намынхаа гол зэвеэг болгохоор шийдэв бололтой. Үүний тулд нам нэгдэж, толгой лидерүүд нь тэврэлдэж, бүлгээ эмхлэн, бүлхээ залгих хэрэгтэй болно. Удтал нүүрлэсэн хямралын эцэст АН ийнхүү нэгдэх нь тэдний рейтингэд онцгой сайн нөлөө үзүүлэх юм.

Н.ЧАУШЕСКҮ, А.АКАЕВ… МОНГОЛ
Румынд гарсан хувьсгалын дараах үеийг эргэн саная. Тус улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Чаушескугийн орон дээр нэгэн ардын цэрэг том гэгч түрийтэй гуталтай сууж байгаа доогтой зураг дэлхийн гол гол хэвлэлүүдийн эхний нүүрэнд залран Румыны хувьсгалын бэлгэ тэмдэг болж байв. Саяхан Акаевын суудалд сууж үзэж буй эгэл залуугийн зураг цэнхэр дэлгэцээр хальт харагдсан. Ард түмнийх нь туйлын ядуу амьдрал, эрх баригчдынх нь хэт төвлөрүүлэн хураасан баялаг хоёрын хооронд үлдэж буй орон зай энэхүү хувьсгалууд төрэн гарах үүр оромж болсон юм. Монголд ингэхгүй гэх баталгаа байна уу? Төрийн ордны бунхант индрийг эзлээд буухдаа Эрүүл нийгэм-иргэний хөдөлгөөнийхөн дараагийн удаа УИХ-ын танхимд дайран орно гэдгээ мэдэгдсэн. Гудамжаар овоглосон хэдий ч одоо энэ хөдөлгөөнүүд Монголын улс төрийн амьдралд нөлөөлөх хэмжээнд хүрчихээд байгаа нь үнэн юм. Хүлээн зөвшөөрөх аргагүй ч байдал иймдээ тулчихаад байгаа нь гашуун боловч бодит байдал билээ. Тус хөдөлгөөнийхний гол бай МАХН-ын нэр дэвшигч Н.Энхбаяр болчихоод байгаа нь байдлыг улам бүр хурцатгаж буй. Эндээс МАХН нийслэлд сонгуулийн кампа-нит ажлаа хийж чадах уу, үгүй юу гэсэн асуулт гарч ирнэ.
Сонгууль ойртох тусам одоогоор үйл ажиллагаагаа явуулж буй хөдөлгөөнийхнийг ашиглах гэсэн улс төрийн намуудын сонирхол нэмэгдэнэ. Улс төр гудамжинд гарна гэсэн үг. Сөрөг хөдөлгөөнийхөн хоорондоо мөргөлдөхийг ч үгүйсгэх боломжгүй. Зохион байгуулалтын хувьд бусдаасаа ялгарч байгаа Эрүүл нийгэм-Иргэний хөдөлгөөнийхөн эхний удаад мод чулуу, харин дараагийн удаад буу сумаар зэвеэглэх нь мэдэгдлээсээ тодорхой болчихоод байгаа. УИХ-ын танхимд, Төрийн ордонд дайран орох гэсэн тэдний дайралтыг хүчний байгууллагынхан үүргийнхээ дагуу няцаах нь мэдээж. Тиим тохиолдолд дахиад л мөргөлдөөн гарна. Хөдөлгөөнийх нийг ус шүршиж, хүч хэрэглэн нам дарснаараа МАХН нийгмийн агаарыг өөрсдийнхөө эсрэг хандуулах юм. Учир нь түрхрэн хөдөлсөн олны давалгааг боловсрол, сэтгэлзүйн байдал, гарал үүслээр нь ангилан ухуулах аргагүй байдгийг олон орны жишээ нотолсоор байгаа.
Хөдөлгөөнийхнийг ашиглах гэсэн нэр дэвшигчдийн хандлага зөрчлийг улам бүр хурцалж таарна.
Тэгээд ч хөдөлгөөний залууст гадаадаас том хөшүүрэг үйлчилж буй. Тэр нь Киргизийн хувьегал. Ийнхүү ойрын өдрүүдийн улс төрийн байдал төрийн болон нийгмийн хямрал ойрхон байгааг сануулсаар байна. Ерөнхийлөгчийн сэнтий хэмээх өндэр эрх мэдлийг булаалдан, улс орны аюулгүй байдлыг мартсан улстөрчид энэхүү хямралын үрийг тарьж, гудамжинд хөлхсөн хөдөлгөөнийхөн соеолуулан ургуулахад бэлэн болсныг ухамсартай хүрээнийхэн хүлээн зөвшөөрч эхлэв.
Тиймээс эхлээд олон нийтийн түрхэреэн хөдөлгөөнийг намжаан нэг мөр шийдэж байж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орохгүй бол байдал хашааа ч эргэж болзошгүй гэдгийг эрх баригчдад сануулах гэсэн юм. Авлигачдыг төрийн тэргүүн болгохгүй гэж андгайлаад байгаа Эрүүл нийгэм-Иргэний хөдөлгөөнийхөн ялагчийн байдлаас шалтгаалан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа Улаанбаатарыг Бишкек болгохгүй гэх баталгаа одоо лав алга

ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН СОНГУУЛЬД ХЭН МАНЛАЙЛАХ ВЭ?
Нэр дэвшигчид тодрохтой уралдан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хоёр дахь шатны тухай ярилцах болсон нь хачирхалтай. Гэвч ингэх магадлал бас байгаа юм. 2001 оны сонгуульд АН-ыг төлөөлөн өрсөлдсөн Р.Гончигдорж 40 орчим хувийн саналыг сонгогчдоос авч байсан. Харин С.Оюуны ИЗН сонгогчдын долоон хувийнх нь итгэлийг хүлээж байж. Одоогийн Ерөнхийлөгч Н.Багабанди 60 шахам хувийн саналаар сонгуульд манлайлсныг бид мэднэ. Парламент таван намын бүрэлдэхүүнтэй болсноос шалтгаалан 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд мөн төдий тооны нэр дэвшигч өрсөлдөх нь. 2001 онд долоон хувийн итгэл хүлээж байсан ИЗН энэ удаа арав орчим хувь халааслахыг үгүй гэх газаргүй. БНН-ын нэр дэвшигч Б.Жаргалсайхан 20 шахам хувийг дэгээдээд ирэх магадлал өндэр бий. Эх орон намын дарга Б.Эрдэнэбат ч бас түүнээс дутахгүй санал цуглуулж чадна. Учир нь Их хурлаас нь анх удаа ардчилал нэвт үнэртсэн Эх орон намын нэр дэвшигчийг Ерөнхийлөгч Н.Багабанди дэмжиж болзошгүй гэсэн таамаг сүүлийн үед бодитой болж байгаа. Сонгогчдын улдэх хэсэг нь МАХН-ын Н.Энхбаяр,АН-ын М.Энхсайхан нарт санал өгөх нь мэдээж. Ийм тохиолдолд
Ерөнхийлөгчийн сонгууль дахин явуулахаас өөр аргагүй байдал үүсэх юм. ИЗБНН, БНН, Эх орон нам нийлээд нийт саналаа өгөгедийн 20 хувийг аваг л дээ. Үлдэж буй 80 хувийг АН, МАХН-ууд тэнцүү хүртэх боломж бас бий. Энэ мэтийн байдлаас шалтгаалан Ерөнхийлөгчийн сонгууль дахин явагдлаа гэхэд гол өрсөлдөөн Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан нарын дунд болж таарна. Байдал ингэж эргэлээ гэхэд Эх орон нам, ИЗБНН, БНН-ууд М.Энхсайханд хүч нэмэрлэн, нэг талдаа гарах хувилбар үнэнд хамгийн ойрхон очих болов уу? Тэр үед МАХН ба түүнээс бусад гэсэн хоёр гортигт хуваагдан дөрвөн жилийг үдсэн нийгмийн уур амьегал Н.Энхбаяр ба түүнээс бусад гэсэн хэлбэрээр үйлчилж эхлэхийг үгүйсгэмгүй.
Энэ бүхэнд дээр дурдсан улс төрийн болон нийгмийн хямрал нөлөөлж.үүний үр дүнд МАХН ардчилагдаж үлдэх ч юм билүү? Тэгвэл тэр нь МАХН-д сонгуульд ялснаас ч илүү том олз авчрах билээ.

Р.ЭМҮЖИН
(өнөөдөр 2005-04-01 077)