Төрийн сүлд дуулал гэдэг язгуураа нэхэж ургадаг эс хөөвөөс унадаг гайхамшигт нэгэн мод лугаа санагдана.
Өдрийн сонин-ы сэтгүүлч Ж.Гангаагийн Хувьсгалт улс дайсны хөлд орохгүй хэмээх хоржоонт өгүүлэл, хөгжөөн нийтлэгджээ. (Өдрийн сонин 2005.01.19)
Ярих л ёстой зүйл, хөндөх л ёстой асуудал санаа нийлсний учир энэ. Даяар Монголын ариун голомт хэмээсэн унэт нэгэн мөртэй улсынхаа төрийн дууллын үг, утгын талаар би элдэв зүйл нуршихыг хүссэнгүй. Харин уншигч тантай санал бодлоо хуваалцахад эдүгээгийн төрийн дуулалд маань ая айзам, дуу хуураараа дэлхийн чихийг сортойлгодог монгол үндэстний өв их соёлоос ямар-хан эгшиг түрлэг сонсогдоно вэ?
Шинэ төрийн сүлд дууллын үг нь хэд хэдэн удаа өөрчлөгдсөн бөгөөд энэ нь улс орны нийгмийн хөгжлийн дотоод зүй тогтолтой холбоотой. Иймд сүлд дуулал нь тухайн улс үндэстний сүр хүч, хөгжил дэвшлийн илэрхийлэл болж, шинэчлэгдэн өөрчлөгдөх хүртлээ энэ нэрээрээ нэрлэгдэж, хожим түүхэн дууны айд хамаарагддаг сонирхолтой үзэгдэл давтагдсаар ирснийг тэмдэглэе гэж утга зохиол судлаач, хэл бичгийн ухааны доктор Н.Энхтөр Төрийн сүлд дууны онцлог өгүүлэлдээ тун бодууштай санааг анхааруулжээ.
Бас л цаг үеийн шалгарал төрийн маань дууллыг хүлээж байгаа мэт.
Өөрчлөгдөж болно, яаж?
Бидний өнөөдрийн дуулж байгаа Монгол Улсын төрийн дуулал нэг удаа хэлмэгдэж 1990 оны ардчиллын буянаар цагаатгагдсан түүхтэй. Энэхүү сүлд дууллын үгийг ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэн зохиож БНМАУ-ын Бага хурлын тэргүүлэгчдийн зарлигаар 1950 оны тавдугаар сарын 1-нээс улс даяар дуулж хэрэглэхээр шийдвэрлэсэн байдаг. 11 дэх жилдээ дуулж байтал 1960 оны Үндсэн хуулийн …Социализм бүрэн байгуулах зорилтыг ЗХУ, социалист хамтын нөхөрлөлийн бусад орны тусламжид тулгуурлан шийдвэрлэх, үндсэрхэх үзэлтэй эвлэршгүй тэмцэх заалтын дор нэлээдгүй үндэсний үнэртэй болох Даяар Монголын ариун голомт унтарч
1961 ондМандах коммунизмыг цогтой зорьсон тун сайн хайрцаглалтай шинэ дуулал дүрэлзжээ.
Үүнд яруу найрагчдыг бу-руутгах ямар ч үндэслэл байхгүй гэдэг нь тодорхой. Харин уншигч танд сонирхуулахад өнгөрсөн зуунд монголчууд бид Зуун лангийн жороо луус, Монгол интернациональ өмнө дурдсан хоёр дуулалтайгаа нийлээд лавтайяа дөрвөн төрийн дуулал, нэгийг нь дахин хэрэглэж байгаагаа нэмж тоолвол буянтайхан хүний ганцхан насны хугацаанд таван төрийн дуулал эгшиглүүлжээ.
XX зууны хорин жил тутамд нэг төрийн дуулалтай байсныг бодоход монголчууд бид хэдэн мянган жилийн түүхэндээ хичнээн төрийн дуулал зохиосон бол?
Эртний сайхан гэдэг дуу бол эрт дээр үсэс уламжлагдаж ирсэн Монгол Улсын анхны төрийн дуулал хэмээн өдгөөгийн эрдэмтэд нотолдог юм байна. Цаг үсэдагажаливаа дууны үг ялангуяа уртын дууны үг их өөрчлөгдөж байсныг угсаатны зүй судлаач, эрдэмтэн Х.Нямбуу Чингисийн төрийн дуулал оршвой тайлбар өгүүлэлдээ тэмдэглээд Эртний сайхан дууны шашинт төрийн магтууд нэлээд ойрхон болов уу гэмээр Хамаг номын рашааныг, ханахуй чинээгээр хүртээд, хаан эзэн Чингисийн өмнө, хамаг бүгдээрээ жаргая гэсэн нэгэн хувилбарыг нийтлүүлжээ.
Зохиолч Дугэржавын Баасанжав Эртний сайхан дууны бас нэгэн хувилбарыголж уртын дууч Дэлгэрээрдуулуулан Монголын радиогиин санд оруулжээ. Энэ хувилбарт Эртний сайхан ерөөлөөр, энэ Монгол орондоо, эзэн Чингис хааныхаа үрс нь болсон бид эндэлгүй жаргахын ерөөл тавья даа, ах дүү та нар мину зээ Iхэмээн дуу төгсөж байна. Энэ хувилбарыг ажиглахад энэ дуу эзэн Богд Чингис хаан ныг тэнгэрт хальс наас хойш зохиогдсон болов уу гэмээр. Чингис хааны үре болсон ах дүү, олон монголчууд эе эвээ сахиж,
эндэлгүй жаргахын ерөөлийг тавихдаа аргадал, ухаарал хоёр зохирсон аяс юуг өгүүлсэн бол гэж бодогдоно.
Уучлаарай, би дууны түүх судлах гэсэн зорилт тавиагүй билээ. Монгол Улсын төрийн анхны дуулал Эртний сайхан хэмээх уртын дуу, морин хуурынхаа аялгуутай хоршин дуурсаж байсан түүх байжээ гэдгийг л хэлэх гэсэн юм. Дэлхий даяэршиж байна. Юм бүхэн шинэ, нүд тайлах сайхан. Гэвч, уулын бугыг хараад унасан морио голж явгарч үзсэн цаг бидэнд бий. Магадгүй, энэ явдлыг сэрэмжлүүлэн, алдаа мадгийг засъя гэсэн байх. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди, Морин хуураа дээдлэн дэлгэрүүлэх тухай, Уртын дуугаа өвлөн дэлгэрүүлэх тухай зарлигуудыгтус туе буулгасан нь нэгийг бодож хоёрыг сануулах учиртай болов уу. Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг 2006 онд Монгол Улс даяар төр ёсны их баяр болгон ёслон тэмдэглэнэ.
Мөнх тэнгэрийн хүчин дор тохиох энэ өдөр, ертөнцийн чихнээ морин хуур маань хүнгэнэж, ер бусын гайхамшигт уртын дуу маань дуурсахдаа Эртний сайхан эгшиглээсэй.
Тэгэхдээ зүгээр нэг дугараа өнгөрүүлэх ээлжинд биш Монгол Улсын албан ёсны төрийн дуулал болон дуурсаасай.
Хүмүүн төрөлхтний даяаршлын их наадмын талбайд бүгдээрээ эмээлээ үүрчихгүй явах юмсан, өөрийн морьтой.

МЗЭ-ийн шагналт, яруу найрагч М.БАТТӨМӨР
(өдрийн сонин 2005-04-04 082)