Дөрвөн нэр дэвшигчийн хоёрыг (Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан) нь манайдаа л толгой цохих улстөрч гэж хэлж болно. Тэд намынхаа жирийн гишүүнээс Ерөнхий сайд, парламентийн гишүүн, УИХ-ын дарга нь болтлоо өгсөж ирсэн. Элдвээр хэлүүлж, өөрсдийгөө төдийгүй, эцэг эх, эхнэр хүүхдээ ч гоочлуулж явсан. Тэдний алхсан гишгэсэн газрыг анаж тандаж байсан. Энэ бол монгол улстөрчийн зам.
Нөгөө хоёр (Б.Жаргалсайхан, Б.Эрдэнэбат) нь аж ахуй эрхэлж байсан улс. Улс төрд хэл тавих болсон шалтгаан нь ч аж ахуйн эрх ашигтай нь холбоотой гэх юм билээ. Бизнесмэнүүд улс төрийг ийм л зорилгоор сонирхдог. Тэд аливааг мөнгөөр хэмждэг, зоосны нүхээр хардаг улс. Сэтгэлгээний цараа нь ч аж ахуйн нэгжийн удирдлагынх л байдаг.

НАМБАРЫН ЭНХБАЯР
Энэ хүнийг монголчууд ер нь мэднэ дээ. Сүүлийн жилүүдэд төр, засгийн дээд албан тушаалыг шат дараалан хашсаар ирсэн. Тэр хэрээрээ ч олны анхаарлын төвд байдаг нь жам юм болохоор магтуулж ч, матуулж ч яваа нэгэн. Өнгөрсөн дөрвөн жилд Засгийн газрыг толгойлжбайхдаа чамлахааргүй ажилласан. Ямар ч байсан нудэнд харагдах, гарт тэмтрэгдэх юм нэлээн хийсэн. Гэлээ ч хийснийг нь олж хардаггүй, үнэлдэггүй зангаараа л дарангуйллын дэглэм тогтоосон гэж түүнийг зарим хүн үзэх гээд байх юм. Эрх мэдэлтэй болох, олж авсан эрх мэдлээ алдахгүй байхын төлөө, суудлаа улам суурьтай болгох гэж тэмцэх нь ерөөс улстөрч хүний зорилго байдаг юм биш үү. Авлигын загалмайлсан эцэг гэж бас нэрлэцгээнэ. Шүүхээр нотлогдоогүй тохиолдолд өөрөө Би авлига авсан гэж хэлсэн байлаа ч ингэж цоллох нь хуульд харш баймаар.
Сонгуульд Хөгжлийн төлөө бодлого, хүний төлөө зүтгэл гэсэн уриатай оролцоод байгаа. Сурталчилгааных нь ажил нэг ч их сүр дуулиантай эхэлсэнгүй. Их сүржигнэх нь тухайн үедээ л зарим хүний сэтгэлийг жаахан хөдөлгөнө үү гэхээс үйл явдлын цаашдын өрнөлд тиим ч тустай биш болохыг өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуулийг угтсан ажлаасаа ухаарсан байх.
Одоогийн Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн үйл хэргийг үргэлжлүүлнэ гэж хэлсэн байна лээ. Сурталчилгааны ажлын эх.ний үеийн байдал нь ч урлагийнхан, спортынхон, эмэгтэйчүүд, ахмадууд… гээд хүмүүстэй гус тусад нь уулзаад… 2001 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Н.Багабандийн штабын баримталж байсан тактиктай төстэй санагдана.
Үйл хэргийг нь үргэлжлүүлнэ гэснээр түүний нэрийг барьжхүмүүсийн дэмжлэг авах гэсэн ч байж болох. Н.Багабанди МАХН-аас нэр дэвшиж Төрийн тэргүүн болсон болохоор би түунийг залгамжилж араас нь гарч ирж байгаа юм гэж хэлж байгаа ч юм бил үү. Үнэхээр Монгол төрийн бодлогын залгамж чанарыг хадгалах бодлоо ч хэлсэн байж болно.
Гэтэл Н.Багабандийг намын даргын суудлыг авчихвий гэж үхтлээ айдаг гэсэн яриа бий. Үнэндээ ч ирэх намрын дунд сардхуралдах байсан намынхаа их хурлыг зургадугаар сарын 16-нд хийхээр хугацааг нь наашлуулсан нь Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн албаа дараа-гийн хүндээ хүлээлгэж өгөөд, намын гишүүнчлэлээ сэргээхээс өмнө амжуулах гэж яарсан юм уу гэх бодол эрхгүй төрүүлнэ. Ер нь бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусах гэж буй үедээ ч монголчуудын дунд өндэр нэр хүндтэй байгаа одоогийн Ерөнхийлөгчидтаагүй хандаад байх болсон нь түүнд яавч сайнаар нөлөөлөхгүй гэж бодогддог юм.
АН Ерөнхийлөгчийн сонгуульд сулавтар хүний нэрийг дэвшүүлж зөөлөн өгөөш хаяхын оронд хатуу боорцог чулууд-санаараа, Р.Гончигдорж УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн дэд даргын албанаас татгалзсанаараа түүний тахилыг буруу өрсөн гэж ярьдаг. Тиймээс Та бидний тоглоом дууссан гэж тэдэнд заналтай хэлсэн гэсэн үг чих дэлсээд байгаа.

МЭНДСАЙХАНЫ ЭНХСАЙХАН
АН энэ хүний нэрийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэвшүүлэх болов уу даа гэх эргэлзээ олон түмний дунд байсан. Нэрийг нь дэвшүүлчихсэний дараа Үүнийгээ дэмжиж олигтой сурталчилгаа хийх болов уу, эсвэл цаашхыг нь өөрөө мэдэг гээд орхичих юм биш байгаа гэж ч бодож байсан хүн цөөнгүй. Намдаа ямар ч албан тушаалгүй, УИХ-ын гишүүнээр л нэг удаа сонгогдсоноос биш олон түмэн ч төдийлөн үл мэдэх Ё.Гэрэлчулууныг ерөнхий менежерээрээ ажиллуулах болж. АН ч уүнийгээ харж үзэхгүй нь бололтой гэж л байсан. Гэтэл нэрийг нь дэвшүүлмэгцээ нөгөө л Алтан гадас ассоциац, Зүүн хойд Азийн нийгэмлэг, МоАХ-ны фрокц, мүднякууд… бүгдл эрвийх дэрвийхээрээ ДН-аас Ерөнхийлөгч төрүүлэх гэсэн ганц зорилгод чиглэчихлээ. Биенээ нэг нүдээр харахгүй юм шиг болоод нударга ч зөрүүлэлцээд, хуц ульдаа хүрлээ ч намын эрх ашиг, үзэл бодол гэдэг юмаараа эргээд нэгдэж чадцаг нь одоогийн АН-ынхны нэг гол авах юм нь байгаа юм. Одоо л нэг эмээлийн бүүрэг шиг хоёр тийшээ харах нь уу гэж дайснууд нь баярлах гэтэл буцаад эвэндээ орчихсон байдаг юм.
Р.Гончигдорж хор найруулж Энхсайханы амжилтаас зулгааж 2001 оны хонзонгоо авна гээд л зарим хэвлэлд бичиж байв. Гэтэл АН-ын дарга нь одоо хамт сурталчилгаа хийлцээд зүүн аймгуудаар явж байна.
Би авлигачдыг цээр-лүүлнэ гэсэн зурагт хуудас нүдэнд үнэндээ хүитэн харагдаад байгаа юм. Авлигын тухай ахиухан яриад байгааг нь ИЗБНН-ын гишүүд, дэмжигчдийг татах гэсэн арга гэдэг. Энэ ч буруу биш. Ер нь сурталчилгаа гэдэг чинь хүмүүсийг л татах зорилготой шүү дээ.
Түүнийг хүний үг авдаггүй, дураараа, ихээхэн эрх мэдэл өгч болохгүй хүн. Өөрийг нь одоо хүртэл дэмжсээр ирсэн хүмүүсээ ч нулимсан гэж бүр намынх нь нөхөд ярьж байсныг бодоход ийм чанар түүнд бий байх. Алдсаных нь хариуцлагыг түүнд хүлээлгээд байх мөртөө гавьяаг нь журмын нөхрийг нь их хайхрахгүй байдаг нь энэ чанартай нь холбоотой б болно.

БАЗАРСАДЫН ЖАРГАЛСАЙХАН
Зах зээлд их эрт орсон хүн гэлцдэг юм. Бүр оюутан байх-даа л өмд оёж зардаг байсан гэдэг. Тэгээд ч энэ чиглэлээр бусдаасаа арай түрүүлж ухаан нь задарсан биз. Түүний Буян компани манайдаа л ахмад аж ахуйн нэгж.
Компани л удирдаж үзсэнээс хэтрэхгүй гэж түүнийг оролдох нь бий. Хэрэв тиим бол ялангуяа хувийн компанийг чинь мөнгөөр л атгана шүү дээ. Ажилчдаа ч, ажил хэргээ ч мөнгөөр ташуурдана биз дээ.
Тэрбээр гайгүй үнэн үгтэй. Харин түүнийгээ илэрхийлэхдээ хэрэлдэж, загнаж байгаа юм шиг. Хүнийг загнах, муучлах нь компанийн захирлуудад түгээмэл байдаг араншин болов уу. Социализмын үеийн дарга нар шиг. Тиим болохоор том улстөрчид жолдох хэв шинжтэй гэж хүмүүс түүнийг хэлдэг юм.
Харваас хүн ойртоход төвөгтэй байж мэдэх хахир яхир зантай юм шиг байдаг. Ийм төрх байдал нь хүмүүсийг татах нь битгий хэл өөрийг нь зориод ирэгсдийг ч цааш нь түлхдэг байж магадгүй. Ер нь хэнийг ч гэсэн загнаж зандарсан, өөрөөсөө бусдыг үл тоомсорлосон мэт байдал чинь хүнийг их хүйтэн харагдуулах юм билээ л дээ. Ард түмний эв нзгдлпйн билэг тэмдэг болох хүн амьтан загнасан адайр ааштай,хүйтэн байх нь зохимжгүй. Дашрамд хэлэхэд, Н.Багабандийг хүйтэн царайтай гэх нь байдаг юм. Энэ бол тун өнгөц үнэлгээ гэж бодогддог. БНН-аас нэр дэвшигчийг бид бас хальт мөлт үнэлж байгаа ч юм бил үү.
БНН-ын дарга харин Ерөнхийлөгчийн сурталчилгаагаа Төрдхяналт, хариуцлага, түмэнд ажил, орлого гэсэн Ц.Гайтав агсны шүлгийн мөрүүд шиг уриатай эхэлснээс хойш арай төлөв6олчихсон шиг зурагтын дэлгэцнээс харагдах болсон. Энэ нь ч нэг их олигтой тактик биш байж мэднэ. Яагаад гэвэл хүн хэдхэн хоногийн дотор төрөл арилжчихгүй, тэгээд ч манайхан чинь байгаагаараа байхыг л үнэлдэг дээ.
Намайг нэрээ татна гэж хэн нь зүүдлээв гэж дургүйлэхсэн байсан. Энэ л түүний араншин даа.

БАДАРЧИЙН ЭРДЭНЭБАТ
Компани байгуулж, намтай болсноосоо хойш тэр өр нь хүнээс үг сонсч байгаагүй байх. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өөрийнх нь нэрийг дэвшүүлэх үед л харин журмын нөхдөөсөө нэлээн ч ном дуулсан гэсэн. Өөрийгөө хэн болчихоод байгааг ч гайгүй ойлгоо биз. Намд нь фракц ч бий болчихлоо. Компанийнхаа нөмөрт нам байгуулсан хүн ер нь тэрүүхэндээ хөөрхөн дарангуйлагч болчихдог юм шиг байна лээ. Тиим болохоор нам хэмээх улс төрийн байгууллага нь ч компани загвартай байдаг. Одоо Эх орон гэх болсон намыг хүмүүс ингэж л үздэг. Байгууллага нь ч улс төрийнх гэмээргүй, даргыг нь ч улстөрч гэхэд хэцүү.
Тэрбээр УИХ-д суух болсоор таван жил болоход улстөрчийн хувьд хийсэн ажил нь эвслийг тараалцсан гэх нэр хүртсэн, гэргийгээ Австрийн өргөмжит консул болгосноос хэтрээгүй л байлтай. Харин бизнесээ чамлахааргүй хөөцөлдөж, ахиц дэвшил гаргасан байх гэж нэгэн сонинд бичсэн байсан.
Эрүүл нийгэм-иргэний хөдөлгөөн-ний ард түүнийг байгаа гэх яриа их түгсэн. Өөрөө бол мэдээж үгүйсгэдэг. Шадар сайдын албыг хаших нэлээн сонирхолтой хүн гэдэг. Тиймээс энэ хүслийнхээ барьцаанд Эрүүл нийгмийнхний үйл ажиллагааг намжаах үүрэг хүлээсэн гэсэн үг хэл сонсогддог.
Энхсайхан нэрээ дэвшүүлбэл түүнийг өрсөлдөхгуй байх гэж таамаглаж байсан чинь талаар болсон. Сүүлдээ сурталчилгааны ажлын явц дунд Энхсайханыг дэмжихийг уриалаад нэрээ татах байх гээд байсан чинь яагаад ч үгүй гэсэн байна лээ.
Тэрбээр Эрх чөлөөт, чинээлэг иргэдтэй. Эрх зүйт шударга төртэй болохын төлөө гэсэн уриатай.
Ямар ч байсан гарааны зурхай дээрээс морьд эргэсэн. Тэдний нэгийг нь л барина. Нэг нь л асрын өмнө жолоогоо өргүүлнэ гэсэн үг. Гэтэл одоо барианы газрын бараа ч харагдах болоогүй байдаг. Тиим болохоор өнгөлөх хүлгийн зүс танигдах нь битгий хэл цээжний хэдэн морины тоос ч торойхооргүй байна. Хоёр улстөрч нь л хойно өмнөө орох болов уу. Ерөнхийлөгч чинь улс төрийн дээд албан тушаал юм чинь.

И.РЭНЧИНХАНД
(өнөөдөр 2005-04-15 089)