-Та цагийг эзэлсэн их аварга төдийгүй манай үндэсний бөхийн спортын томоохон зүтгэлтэн гэдгийг уншигч олон андахгүй. Бөхийн одоогийн байдалд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа дүгнэлт хийснээсээ сонирхуулахгүй юу?
-Ер нь Монгол үндэсний бөхийн барилдаан нь баттай мэдээгээр 2500 гаруй жил, бусад мэдээ зангиар 20 мянган жил монгол хүний амьдрал хөгжилтэй холбоотой гэж үздэг. Түүхийн урт хугацааг даван туулахдаа ард түмний амь амжиргааны түшиг тулгуур, дайн тулааны гол хуч, энх цагт баяр цэнгэл, төр ард тумний бат нэгдэл болж монголын шинэхэн тулгар төрийг түшилцэж явсан түүх байдаг юм билээ.
Монгол үндэсний бөхийн барилдаан нь жирийн ард түмний төлөөлөл болж үлгэр, домог, аман яриануудад тусгалаа олж хортой дайсныг дарах, эзэд дээдсийн даран-гуйллыг эсэргүүцэх гэхчилэн ард түмний өмөг түшиг нүүр царай нь болж иржээ. Олон мянган жил ард түмний зан заншил, хүсэл мөрөөдлийг өөртөө багтаасан түүхэн уламжлалт уг спорт өндөр нэр хүндтэй болсны уршгаар бас ч өөртөө тодорхой хоцрогдлыг агуулсан байна. Иймд шинэчлэл хийхийг монгол бөхийн өнөөгийн амьдрал шаардаж байна. Гэвч шинэчлэлийг зарим хүмүүс мушгин гуйвуулж өөрсдийнхөө эрх ашиг үзэл сурталд зохицуулж, хуйвалдааны шинж чанартай болгож монгол бөхийн философийг алдагдуулан, зах зээлийн бараа таваар мэт өөрсдийн санаа зоргоор туйлж өмчлөх боллоо. Одоо монгол бөх сонирхогчдын хүрээнд хөгжих бололцоо нь туйлдаж өнөөгийн нийгмийн шаардлага шалгууруудыг даван туулах чадвараа алдаж, нэр хүнд, гүн агуулга нь унаж ард түмэн, төр засгийн төлөө үилчилдэг үнэнч шугамаасаа хазайж зальтай овсгоотой хүмүүсийн бизнес боллоо гэж үздэг.

-Одоо энэ байдлаас гарах арга зам юу байна?
-Сүүлийн жилүүдэд наадмын 1-6-ийн даваа дуустал начны найраа нэртэй яриа тохироо, амлалт, гуйлт, авилгал хээл хахууль оролцсон бууж өгөх, буулгаж авах үйл ажиллагаа явагддаг болсон нь нууц биш. Энэ нь улмаар аймаг сумын начин цол авахад нөлөөлж хот хөдөөгүй тархаж төрийн наадмын нэр хүнд, олны дунд унасан. Үүний үндсийг бөхийн холбоо таслан зогсоож чадахгүй байна. Тэр бүү хэл энэ авилгал хээл хахуулийн шинжтэй үйл явдлаа төрийн тэргүүнээр зарлиг гаргуулж баталгаажуулдаг болгон зохион байгуулсан байна. Ингэж цол авсан бөхийг олон түмэн Найрааны начин гэж нэрлэдэг болжээ. Түүнээс гадна үнэн хүчээр цол авсан залуучууд ч найрааны начин гэсэн нэрэн дор хэлмэгдэж байна.

-Бөхийн барилдааны дүрэм, журам хоцрогджээ гэж та хэлэх гээд байна уу?
-Тиймээ.Аливаа спортын дүрэм нь тухайн спортыг ирээдүй өөд нь залах менежмент нь байх ёстой. Гэтэл одоогийн дүрмийн шаардлага барилдааныг идзвхгүй болгож, бөхчүүд жин массаа нэмж, шуудагдах мөчид жингийн давуугаар хамгаалж үлдэх, шоо хаяж тэврүүлэхэд хүнд жингээр дарж тогтоох байдал давамгайлсан байна. Бөхчүүд дайчин, ов мэх уралдуулж барилдахын оронд шуудагдуулах, шоо хаяж араас нь тэврүүлэх мөчийг хүлээх, азаа үзэх хандлагатай болсон нь илт мэдрэгдэх болов. Сүүлийн үед үндэсний бөхийн барилдаан үзэгчид, бөхчүүд сэтгэл дундуур уур хилэнтэй дуусдаг боллоо. Эцсийн эцэст хэний үнэн хэний худал юм бэ? гэдэг асуудал шийдэх газаргүлй болсон. Зарим шүугчид цэцүүд санаатай буруу шийд гаргах хэлбэрт ч шилжих төлөв ажиглагдаж байна. Энэ хоцрогдол үзэгчдийнхээ тоог аажмаар цөөлөх, бөхийн холбоо бөхчүүдээ хуваагдмал байдалд оруулж, сонин хэвлэлээр маргалдах, шүүхдэх хэлбэрт шилжих нь даамжирсан. Сум, аймаг, улсын алдар цолтнуудын эрэмбэ зиндаа тогтоох асуудал нь өнеөгийн нийгмийн шаардлага, орчин цагийн тогтолцооноос ундсээрээ хоцорсон байна. Монгол бөхөд алдар цол олгох түү-хэн уламжлал нь санамсаргуй хэрэг огт биш. Алдар цолыг санаачлах, хэн нэг хүн зохиодог мэтээр ойлгож бай-гаа нь монгол бөхийн амьд-ралд хямрал уүсгэж, алдар цол амьдралд зохицох, эс зохицох зөрчлийг үүсгэж зарим цол бараг алга болж байна. Улсын арслан цолын болзол нь одоо бараг улсын арслангуй наадам хийхэд хүргэлээ

-Шинэ цол, оноолт хэр оновчтой болов…
-Хоёр даваанд нэг цолны шинж хадгалагдаж байдаг Монгол бөхийн философийг алдагдуулж даваа бүрийг цолтой болгосон нь начны найрааг устгах бүү хэл, унэ цэнийг өргөж хээл хахуулийн өртгийг нэмэгдүуллээ. 4, 6-ийн давааг оноодог болгосон нь зөвхөн өндөр настай бөхчүүд өсч яваа залуучуудаа хавчин хохироосон хөшүүрэг юм.
Харцага, гарьд гэдэг хоёр цол санаачлан зохиож дүрэмдээ оруулсан нь монгол бөхийн амьдралд ямар ч шинэчлэл авчирсангүй. Монгол дээдсийн бөхдөө шувууны нэр бол өгөхгүй хэмээн эрхэмлэдэг жишгийг эвдэж, даваа болгонд найраа гарах нөхцөл нэмэгдсэн. Монгол үндэснии бөхийн холбоо нь Улаанбаатар хотын улсын алдар цолтой бөхчүүдийн холбоо юм шиг харагддаг.

-Энэ тухайгаа тодруулахгүй юу?
-Жишээ нь; Улсын алдар цолтой бөхчуудэд жил бур цолны байдлаар цолны хишиг, хэмээх менгөн шагнал олгодог боловч аймаг, сумын цолтнууд энд хамаарагдах-гүй байгаа нь зөвхөн улсын наадам, улсын цолтой бөхчүүд л төр ард түмний баяр цэнгэлийг чимж байдаг мэтээр ойлгож аймаг, сумын баяр наадам, тэнд барилдсан бөхчүүд онцын ач холбогдолгүй гэж уздэг үзлийн ялгаа харагдаж байна.

-Бөхийн бай шагналын талаар олон нийт янз бүрээр ярьдаг болжээ?
-Үндэснии уламжлалд бөх нт барилдаж амьдардаггүй, шагналд өгсөн зүйлийг бага байна гэж голж басч болдоггуй, олон тумэнд хувааж хуртээдэг бэлэгдлийн зүйл байсан. Гэхдээ өнөөгийн нөхцөлд жилд хэдэн барилдаан зохиогдож, ямар бай шагнал өгөх нь тодор-хойгүй нөхцөлд барилдах гэж цагаа барж үргэлж бэлт-гэл дасгал хийж байх уу, угүй юу гэдэг нь ойлгогдохгүй байна. Өнөөдер бех барилддаг 30 гаруй мянган бехөөс зөвхөн 8-12 бөх бөхийн бай шагналаар дунд зэрэг амьдарч болох ба үлдсэн 29988 бөх өөрсдийн дур сонирх-лоор барилдаж байгаа тооцоо байдаг.

-Үндэснии бөх үзэгчдийн тоо хэр байгаа вэ, нэмэгдэж байна уу?
-Монгол бөхийн барилдааныг үзэгчдэд урьдчилсан мэдээлэл байхгүй, ямар бөх барилдах, эс барилдахыг узэгчид буү хэл, үндэснии бөхийн холбоо ч мэддэггүй. Зарлал гараад тухайн өдөр ирсэн бөхчүүдийг бөхийн холбоо нь барилдуулдаг, узэгчид нь уздэг. Барилдах эс барилдах нь бөхчуүдийн сайн дурын хэрэг. Ийм үйл ажиллагаа дэлхийн ямар ч улс оронд байдаггүй. Ийм хариуцлагагүй, мөнгөө гаргаад, билет аваад бөх уздэг үзэгчдийг басамжилсан, ажиллагаа нь үзэгч сонир-хогчдын хүрээг хумих ханд-лага давамгайлж байна.

-Үндэснии бөхийг хөгжүүлэх ямар бодлого явж байгаа вэ?
-Одоогийн байдлаар Монгол ундэсний бөхийн барилдааныг хөгжүүлэх нэгдсэн бодлого барьж хариуцаж байгаа ямар ч албан газар алга. Хувь хүн ч алга. Ийм байдал нь хэзээ нэг цагт Монгол үндэсний бөхийн барилдаан унтарч, нийгмийнхээ эрэлт хэрэгцээг хангаж даахгуй дампуурах тавиланд чиглэж байна. Цагаан сар, улсын наадмын үеэр 256 ба 512 бөх барилдуулна гэхээс өөр монгол бөхийн талаар зохиож байгаа ямар ч ажил байхгүй.
1960-аад онд хөдөө суманд бидэнд шуудаг ч байхгүй учир дээл цамцаа тайлаад цээжээ ил гаргаад гэдсээрээ даавуун бүсээ бусэлчихээд аманд гарч байсан. Туүнээс хойш 45 жил өнгөрчээ. Өнөөдөр 45 жилийн урьдах шиг гардаг хүмүүс аймаг суманд байсаар л байна. Энэ юуг харуулж байгаа билээ. Монгол бөхийн хөгжил, Монгол бөхийг хөгжүулэх бодлого үгүйлэгдэж орон даяар үндэснии бөхийг хөгжуулэх бодлого жйгд биш, хэдхэн хүний хурээнд эргэлдэж, Монгол бөхийн хөгжил манай оронд царцанга, зогсонги тогтоол уе мэт байгааг харуулж байна.
Ийм учраас МҮБХ-ны шинэ нийгэмлэгийн дэвшил хөгжил, нийгмийн эдийн засгийн харилцаанд зохицуулах бөхчүуд узэгчид монгол бөхийн цаашид хөгжих ирээ-дүйг тооцоолж, Монгол бөхийн үндсэн уламжлалыг алдагдуулахгүйгээр шинэчлэх шаардлага гарч байна. Дээрх дутагдлыг туе бүрийг засах Щинэчлэхээр Монголын мэргэжлийн Үндсэний бөхийн холбоо боловсруулсан байгаа.

Эцэст нь лавлахад та өнөө жил зодоглох уу?
-Ер нь нэг л удаа барилдана даа. Энэ жилүү ирэх жилүү гэдгээ товлоогу й явна.

Г.МАНДУУЛ (Өдрийн сонин 145)