-Таныг Биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах тухай кон-ванцийн дэд врөнхийлөгчөөр томилогдсон гэж сонссон. Энэ нь тухайн чиглэлээр Монгол Улсын хүлээх ямар нэгэн үүргийг тодорхойлж байгаа юу?
-180 гаруй орны гишуүнчлэлтэй Биологийн төрөл зүйлийг хамгаалах конвөнцийн Талуудын ҮII дугаар Бага хурлаас Ази-Номхон далайн бүсэд багтах хоёр улсын төлөөлөгчийг Удирдах зөвлөлд оруулсны нэг нь Монгол улс бөгөөд туө бүсийг төлөөлсөн дэд өрөнхийлөгчөөр намайг сонго-сон шийдвэр гаргасан Энэ нь сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын Байгаль орчны яамнаас боловөруулан баримталсан үндэсний бопон бүс нутгийн хэмжээний байгаль орчны хамгаалаптын бодлого, энэ талаар хэрэгжүүлсэн бодит үйл ажиллагааг дэлхийн хэмжээнд үнэлж, бас хүндэтгэж байгаагийн илэрхийлэл хэмээн ойлгож болно. Ер нь дээрхи Конвөнцийн хүрээнд Латин Амөрик, Өвропын холбоо. Хойт Амөрик, Африк болон Аэи-Номхон далайн таван бүс нутгийн улс орнуудаас зөвхөн аравхан улс орон удирдах зөвлөлд сонгогддог. Энэ бол Монгол улсын хувьд нэр төрийн хэрэг бөгөөд олон улсын гэрээ хэлэлцээрт идэвхтэй оролцох үндэс бүрдэж байгаа юм.

-Та оорийгов манай уншигчдад танилцуулна уу?
-Би 1973 онд Улаанбаатар хотод төрсөн, эдийн засагч мэргэжилтэй. Монгол улсдаа дээд боловөрол эзэмшээд. Нидөрландын Вант улсын Маастрихтын мөнөжмөнтийн сургуупьд (ММЗ) суралцаж, Бизнөсийн удирдпагаар магистрын зэрэг хүртсэн. Дэлхийд алдартай Маастрихтын мөнөжмөнтийн сургуульд суралцсан.
Номыг эрхэмлэн үзэх эрдэмд хичээнгүйлэн суралцах нь манай гэр бүлийн үнэт эүйл гэж боддог. Миний өвөг аав Монголын хамгийн сүүлийн ноён Баатар Ван Н.Наваан-Юндэн бол Монгол улсын шинэ үөийн ууган сэхээтнүүдийн нэг. Монголын утга зохиол, урлагийн томоохон зүтгэлтэн байлаа. Ажил үйлсийн тухайд бол, сургуулиа төгөсөний дараа Олон улсын байгууллага, Олон улсын төсөлд ажиплаж байгаад 2000 оноос Байгаль орчны яаманд Гадаад хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга, Стратөги төлэвлөлт, бодлого зохицуулалтын газрын дарга зэрэг ажлуудыг хийж ирлээ.

– Ерээд оны дунд үед Байгаль орчны яам нэр төдий л байсан санагдана. Харин сүүлийн үөд үйл ажиллагаа нь олны анхаарлын тввд байх болсныг юугаар тайлбарлах вэ?
-Сүүлийн жилүүдэд У.Барсболд сайдын санаачилсан Газрын шинэтгэл, Усны шинэтгэл, Ногоон хэрэм зэрэг олны анхаарал татсан байгаль хамгааллын стратөгийн цоо шинэ үзэл баримтлалыг боловсруулан, үндэсний хөтөлбөрийн хэлбэ-рээр хэрэгжүүлж эхлээд байна. Эдгээр нь газрын харилцааны эрхзүйн шинэчлэл, усны нөөцийн ашиглалт хамгаалалт, ойжуулалт, ургамлын аж ахуйн мөнөжмөнт, цөлжилт болон хүн ам төвлөрөн суурьшсан бүсийн агаарын бохирдолттой тэмцэх зэрэг Монгол Улс дахь экологийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх ажиллагааны илүү боловөронгүй, эах зээлийн бодит нөхцөлд илүү тохирсон урт хугацааны төлөвлөгөө юм.
Дээрх хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэх арга зам болон шийдвэрлэх асуудлын цар хүрээ нь урьд өмнөх үөийнхээс ялгаатай. Жишээлбэл, өмнөх үөд, Монгол Улсад газрын дорхи усыг илүүтэй ашиглах бодлого баримтлагдаж, туүний нөөцийг үл шавхагдах хийгээд үл үнэлэгдэх эүйл мэтээр ханддаг байв. Тэрчлэн, ус хамгааллын асуудал нь зөвхөн гадар- гын усыг хамгаалах хэмжээнд хязгаарлагдаж байлаа. Гэтэл, манай орны газрын дорхи усны нөөц бол хэдэн арван сая жилийн хугацаанд бүрэлдэн
тогтсон, бараг нөхөн сэргээгдэх боломжгүй, тиим эмзэг,хязгаарлагдмал нөөц. Чухам ийм учраас, манай яамнаас улсынхаа газрын дорхи уөнынөөцийг хадгалан үлдээх. ар-вилан хамгаалахад чиглэгдсэнУсны шинэчлэл-ийн бодлого,түүнийг хэрэгжүүлэх хөтөлбөр боловсруулан гаргах шаардлага тулгарсан. Ногоонхэрэм хөтөлбөрийн хувьд ч адил. Энэ бол олон зорилгот хөтөлбөр. Монголын хуурай бүсийн хөгжлийн интөграл хөтөлбөр Хуурай бүсийн хөдөө аж ахуй. ялангуяа, ургамлын аж ахуйг хөгжүүлэж байгаа.

Тарвага агнахыг хориглосон шийдвэрийг байгаль хамгаалагчид хүлээн авсан. Гэтэл амьдрал дээр хэрэгжих үү. Их агнаж байх даа?
-Тарвага бол манай орны уугуул буюу эндөмих цөөхөн амьтдын нэг. Тийм болохоороо ч тэр уу, үе үөд манай ард түмэнд ээлтэй дотно байсаар, өгөөж хишгээ хүртэасээр ирсан амьтан. Манай ард түмэн амьдралынхаа хүнд бэрх үеүүдэд үүнийг нь улам ч тодорхой мэдэж, мэдэрч ирсэн. Тэгэхээр тарвагыг байгалийн хишиг гэдэг талаас нь харж, хайрлаж хамгаалах хэрэгтэй. Байгалийн ч бай, хуний ч бай хишиг буян хяэгаартай. Хэрэв хайрлаж, бищирч хүртэхгуй бол хязгаар нь улам хумигдана. Монголчууд тарвагаа эрт дээр үвэс хамгаалж, түуний амьдралын хэв маягийг нарийн судалсан учраас хөгширснийг нь агнадаг. Тарвагыг аврийн дассан орон нутагт нь амьдрах боломжийг бүрэн хангаж, үргээж дайжуулах. Тэдэнд харгис хэрцгий хандахыг маш их цээрлэдэг байсаи уламжлалтай ард түмэн.
Нэр нь хүртэл Тарвагатай байсан нутгуудад ч тарвага одоо бараг үгүй болжээ. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ч мөндлийн арьс, хаврын болон халцгай тарваганы арьс авиа гэж зарлаж байгаагаараа . Тарвагыг ичээнээс гарсан өдрөөс эхлэн дахин ичих хуртэл агнахыг уриалан дуудсаар ирлээ. Арьсны наймаачид тарваганы арьсыг стандартын шаардлага хангасан, хангаагүЙ, хэдэн зуун мянгаар нь худалдан авч, ихэнхийг нь хил, гаалиар нууцаар дамжуулан гадаадад гаргаж байна.
Чухам ийм учраас манай яамнаас санаачлан, тарваганы тоо толгойн нөхөн сэргэлтийн нөхцлийг хангах зорилгоор хоёр жилийн хугацаатай агауурын хориг тавьсан билээ. Цаашид тарвагыг 2-3 жил агнахыг хориглосноор улсад шууд учрах хохирол байхгүй, харин ч экологийн ихээхэн унэ цэнэ ашиг туө авчирах ирээдүйд олох ашгийг хойч үөдээ үлдээх ач холбогдолтой юм. Тарвага маш хурдан
үрждэг амьтан. Нэг тарч (эм тарвага) жилд дуиджаар 6-7 мөндөл гаргадаг бөгввд арав гаруй иаслана гэж бодоход маш амархан үржих бо-ломжтөй. Хэрэв энэ хугацаанд хууль буө агнуур зргоохгүй, уг амьтны тоо толгой мэдэгдэхүйц өсөхгүй байгаа иь нотлогдвол, хоригийн хугацааг сунгахад хүрч болохыг үгүйсгэх аргагүй.

-Цөлжилт, элсиий нүүдлийг хязгаарлах талаар ямар арга хэмжээ авч байна вэ?
-Цөлжилт бол экологи.эдийн засаг, нийгмийн эсрэг олон талт сөрөг нөдөө бүхий үзэгдэл бвгөөд манай оронд нүүрлэж байгаа байгалийн гамшигт үйл явцын нэгэн томоохон хэлбэр билээ. НҮБ-ын Цөлжилтаас хамгаалаххөталбарийн хүрээнд манай
улсын энэ чиглэлийн хөтөлбөрөөс батлагдан, хэдийгээр зарим бэрхшээл бий боловч,эохих ёсоор хэрэгжиж байна.Цөлжилттэй тэмцэх Азийнбүсийн үйл ажиллвгааны хөөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлынхүрээнд Монгол улс цөлжилттэй тэмцэх, гангийн нөлөөг
бууруулах ундэстний чадавхийг бэхжүүлэх сүлжээндхамрагдаж, цөлжилт газрын доройтолд нэрвэгдэж байгаа орнуудын жагсаалтад албан ёсоор орсон нь цаашид цөлжилттэй тэмцэх асуудлаар олон улсын дэмжлэг тусламж авах өргөн боломж нээгдлээ.
Үүний эхний үр дүнд саяхан байгуулагдсан гэрээний дагуу Япон улсаас Улаанбаатар, Даланэадгад, Сайншанд хотууд. Замын-Үүд сууринд ажиллах шороон шуургаиы мониторингийн сүлжээнд шаардлагатай багаж төхөө-рөмжийг буцалтгүй тусламж болгон өгөхөөр боллоо. Уур амьөгалын дулаарлын улмаас элсний нүудэл, цөлжилтийн үйл явц идэвхжих хандлагыг бууруулахад говь хаэрийн бүсэд элсний нүүдлээс хамгаалах ногоон зурвас байгуулах нь ихээхэн ач холбогдолтой гэж уэаэд саяхан Засгийн газраас Ногоон харэм үндэсний хөтөлбөрийг ба Уайови билээ. Энэхүү хөтөлбөр иьШөю төйийгүй бүс нутгийн хэмжэөд эдийн засаг. экологи, байгаль хамгааллын ихээхэн ач холбогдолтой арга хэмжээ гэдгийг давтан өгүүлмээр байна. Саяхан би Дорнод, Хэнтий, Дундговь аймгийн Говьугтаал, Гурван сайхан, Ховд аймгийн Зэрэг. Цэцэг сумдад ажиллаа. Орон нутгийн төр захиргааны байгууллага, төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгж, ард иргэд, хийдийн лам хуваргууд, эалуучууд энэ ажпыг их дэмжиж байна. Орон нутгийн ард иргэд Ногоон хэрэм хөтөлбөрийг ихэд талархан хулээн авч сум бүрт 60 гаруй аалуучууд уйл ажиллагааг дэмжин идэвхтэй оролцөон. Дээрхи сумдад хайлаас, улиас, чацаргаиа болон эмийн, ховор ургамлыг тарьж ногоон зурвас байгуулж байна. Өр нь, Ногоон хэрэм хөтөлбөрийн хүрээнд цөлжилт эрчимтэй явагдаж байгаа, шороон шуурганы голомт болдог нутгуудад ногоон буө байгуулах, тарималжуулах ажиллагаа улс орон даяар врнвж эхлээд байгааг тэмдэглэн хэлэхэд таатай байна. Энэ талаар хамтран ажиллахаар дотоод гадаадын олон байгууллага санхүүгийн болон бусад хэлбэрийн туслалцаа узүүлэхээр шийдвэрлэснээ мэдээлж байна.
Ногоон хэрэм хөтөлбөр нь зөвхөн экологийн төдийгүй нийгэм, эдийн засгийн ихээхэн ач холбогдолтой. У.Барсболдсайд эдийн засгийн хүиболохоор аливаа ажлыг санаачилж зохион байгуулахдаа тухайн орон нутагт амьдарч байгаа хүмүүсийн
амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх, ажлын байр нэмэгдүүлэх талыг харгалзан давхар бодож төлөвлөдөг.

-Байгалиа хамгаалахдаа ард түмиий зан заншил, сүсэг бишрэл, зан үйл, ёс сур-тахуунд тулгуурласан ямар бодлого баримтлаж байна вэ?
-Монголчууд бид байгаль орчин, түүний нөөц баялгийг хайрлан хамгаалах талаар өнө эртний баялаг уламжлалтай бөгөөд байгаль орчноо харьцангуй унаган төрхөвр нь хадгалж үлдсэн цввн орны нэг гэж тооцогдож байна. Байгаль орчны талаар тврввс баримтлах бодлого нь ард иргёдийн байгаль орчмоо хайряан хамгаалах уламжлалт зан заншил. мэдлэг, хүсэл бүсийн хөдөөгийн хүн амын амьжиргааны түвшинг дээш-лүүлэх замаар нийгмийн зарим асуудлыг шийдвэрлэх, хуурай бүсийг Олон улсын газар тариалангийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл худалдааны чөлөөт бүс болгон хөгжүүлэхэд хөтөлбөрийн эорилго оршиж байгаа.

Ойжуулалт, Ногоон хувьөгал зэрэг өмнө нь гарсан хөтөлбөрүүд бол утга агуулгаараа түүний бүрдлийн элөмөнтүүд болох юм. Харин, зарим иргэд, улс төрчид, тэр бүү хэл зарим судлаачид дээрх хөтөлбөрүүдийг үл биелэгдэх зүйл мэтээр үзэж байгааг та юу гэж үзэж байна?
-Энэ нь байгаль орчны талаархи төрийн бодлогын шинэчлэлийг нийтэд сурталч-лан ойлгуулах ажиллагааг эрчимжүүлэх бодит шаардлага манайд тулгарч байгааг ха-руулж байна. Хөгжил дэвшил, цаг хугацааны жамаар байгаль орчныг хамгаалах дэлхийн бодлого өөрчлөгдөж байна, тэр бодлогын томъёолол өөрчлөгдөж байна. Урьд өмнө нь дэлхий нийтэд нийгэмд, үйлдвэрлэлд, хүнд хөрөнгө оруулалт хийх тухай яригддаг байсан. Одоо бол өөр, байгаль орчинд хийх хөрөнгө оруулалт хамгаас чухалд тавигдаж байна. Эх болсон байгаль орчин маань чансаатай ариун байж гэмээнэ л хүмүүс бид мөн сайн сайхан амьдрах боломж-той гэсэн утга санаа өнөөд-рийн хүн төрөлхтнийг хөтөлж байна. Үүнтэй зэрэгцэн манай засаг төрөөс явуулах байгаль хамгааллын бодлого ч хувьсан хөгжиж байна. Үүнийг ард олондоо, бур их, дээд сургуулийн профөссоруудад ч ойлгуулах шаардлага тулгарч байна. Хэрэв асуудлын мөн чанарыг ойлговол, олон нийт төр заөгийн экологийн бод¬лого, манай яамны санал санаачилгыг дэмжин түрэх нь гарцаагүй. Тийм учраас. бид Бүх нийтийн Экологийн боловсрол үндэсний хөтөлбөрийг төгс хэрэгжүүлэхэд энэ жилээс онцгой анхааран ажиллах болно. БСШУЯ, гадаадын болон дотоодын дээд, дунд болоасролын байгууллагууд бидэнтэй нягт хамтран ажиллана гэдэгт бид итгэлтэй

(Өдрийн сонин 147)
С.Энхтуул