Эрхүү хотын Улс Ардын Аж Ахуйн дээд сургуулийг дүүргэсэн. Бизнесийн удирдлагаар магистр, Удирдлагын Академийн докторантурыг тус тус төгссөн. Улаанбаатар хот дахь гаалийн газрын дарга, орлогч дарга, гаалийн улсын байцаагч, Сэлэнгэ аймаг дахь гаалийн газарт гаалийн улсын байцаагч хийж байгаад одоо Буянт-Ухаа дахь гаалийн газарт гаалийн улсын байцаагчаар ажиллаж байна.

Таныг хотын гаалийн газрын дарга байсныг олон хүн мэддэг юм билээ. Шаардлага өндөртэй, ажилчдынхаа ахуй амьдралд санаа тавьдаг чадварлаг зохион байгуулагч хүн дээ гээд л ?
Тэгж үнэлж байгаа бол баярлалаа. Тэр үед хотын гаалийн газар 150 гаруй гаалийн улсын байцаагч, ажиллагсадтай, системийн хэмжээний улсын төсөвт оруулах орлогын 70 гаруй хувийг төвлөрүүлдэг байсан. Тэр үед төрийн нэрийн өмнөөс энэ байгууллагын үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулахад өндөр шаардлага, сахилга бат, юу юунаас илүү чухал байсан, нөгөө талаас энэ том айлын аав нь, ээж нь болж байсны хувьд тэдэнд сэтгэлийн дэм өгч, урам хайрлаж, тусалж дэмжиж ажиллах нь миний үүрэг байсан. Энэ сайхан хамт олны буян заяа намайг одоо ч гэсэн ивээж байдаг.
Та саяхан Гаалийн менежментийг боловсронгуй болгох нь удирдахуйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Сэдэв нь ихээхэн өргэн хүрээтэй санагдлаа.
Би дээд сургууль төгссөнөөсөө хойш улсын болон төрийн байгууллагад 20 гаруй ажил ажиллажээ. Ялангуяа хотын гаалийн газрын удирдлагад ажиллаж байхад тэнд гарч байгаа хэрэг зөрчил, түүний агуулга, ажлын зохион байгуулалтад хандаж байгаа хандлага нь идэвхи санаачлагагүй сул дорой, хариуцлагаас зайлсхийх гэх мэт янз бүрийн сөрөг үзэгдлүүд ажиглагдаж байсан. Эндээс л энэ чиглэлээр судалгааны ажил хийх санаа анх төрсөн. Ер нь төрийн албан хаагч хүн төрийн албан хаагчийн нийтлэг үүргийг биелүүлэхээс гадна аливаа ажилд санаачлагатай, өндөр зохион байгуулалт, сахилга баттайгаар, өөрсдийгөө байнга сургаж, шинийг эрэлхийлж ажиллахаас гадна ухаалаг ажил хэрэгч байх нь зайлшгүй гэж үздэг. Энэ ч гэсэн миний судалгааны ажлын нэг хэсэг болсон.

Танай гаалийн байгууллагыг хүнд суртал хээл хахуулийн томоохон уурхай гэвэл та хүлээн авах уу?
Та сонин асуулт асууж байна. Судлаач хүний хувьд хариулахад нэгдүгээрт шүүхийн байгууллагаар хээл хахууль авсан нь тогтоогдоогүй бол гэм буруутай гэж үзэхгүй гэсэн жишгээр манай улсад гэмт хэргээр шийтгэгдсэн хүн байхгүй. Нөгөө талаар Авил галын талаар олон нийтийн санаа бодол байр суурийг 1999, 2002 оны судалгаануудыг харьцуулж үзэхэд 2002 онд өесөн байгаа. Саяхан Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгуулагдсан бизнес эрхлэгчдийн чуулганаар явуулсан судалгаагаар хунд сурталтай гээсэн хэсэгт гаалийн байгууллага нилээн дээгүүр орсон байсан. Эдгэээрийг анхаарахад үүнд дүгнэлт хийх хэрэгтэй гээж бодож байна. Гаалийн байгууллагын үйл ажиллагаа нь олон түмэнд ил тод нээлттэй байснаар гаалийн хууль тогтоомжийн биелэлтийг бүрэн хангахад дэмжлэг үзүулж чадна.
Та дэвшүүлээд байгаа санаануудаасаа энгийн үгэээр тайлбарлаж өгөхгүй юу. Бидэнд ч бас хэрэгтэй юм их байх шиг …
Гаалийн байгууллагын удирдлагыг боловсронгуй болгох нэг талаас төрийн удирдлагын хөгжил, нөгөө талаас контроллинг, логистик, чанарын менежментэээр удирдах байгууллагын менежмент гэж үзэж энэ нь түүний хөгжих хамгийн ирээдүйтэй чиглэл гэсэн байдлаар уг судалгааны ажлыг явуулсан. Түүнчлэн энэ асуудлыг гаалийн салбарын хүний нөөц тэдний эрхэлдэг хөдөлмөрийнх нь агуулга, онцлогтой холбон судлаж, чанарын менежментийн тэргүүлэх эрдэмтдийн тодорхойлсон Шинэ албан хаагч гэдэг ойлголтод хамааруулан үйл ажиллагааг нь удирдах гол арга бол чанарын менежментийг хөгжүүлээх явдал юм гэж үзсэн.

Уучлаарай та контроллинг, логистик, чанарын менежмент гэдгээ тодруулж хэлэхгүй юу? Манай уншигчдад ч гэсэн сонин байх болов уу?
Гаалийн контроллингийн үйл ажиллагаа нь мэдэз лийн, шийдвэр гаргалтын, шинжилгээний, хяналтын,
удирдлагын автоматжуулалтын зэрэг үүрэг гүйцэтгэх ба гол чиглэлүүд нь гэвэл гадаад эдийн засгийн үйл ажиллагааг зохицуулах, гаалийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны мэдээлэл шинжилгээний мониторинг хийх, удирдлагын шийдвэрийг бэлтгэх, гаргах, хэрэгжүүлэх, хяналт тавих зэрэг болно.
Гаалийн логистик гэдэг нь Гаалийн хил нэвтрэх бараа, тээврийн хэрэгслийн тасралтгүй урсгалыг хангах нөхцөл боломжийг дээд зэргээр ашиглан хамгийн өндөр үр дүнд хүрэх, тогтсон хязгаарлалтын зохистой баримтлах үйл ажиллагааг удирдах гаалийн байгууллагын хэрэгцээ шаардлагыг илэрхийлж байгаа юм. Түүнчлэн логистик нь гаалийн менежментийн хувьд гаалийн хилээр нэвтрэх бүх урегалыг төлөвлөх, удирдах, хянах үйл ажиллагаа. Гаалийн байгууллагад чанарын менежмент нэвтрүүлэх загвар нь Монгол улсын эдийн засгийг хөгжүүлэх, түүний аюулгүй байдлыг хамгаалах, гаалийн байгууллагад чанарзахиалагч үйлчлүүлэгчийг дээдлэх замаар соёлтой үйлчилгээ нэвтруүлэхэд ашиглах арга зүй, аргачлал болж байгаа нь ач холбогдолтой. Нэгэнт соёл үйлчилгээний тухай ярьж байгаа болохоор гаалийн ажлын чанар, үр дүнг өөрсдөө биш эхлээд захиалагчид, үйлчлүүлэгчид үнэлж дүгнэх удирдлагын тогтолцоонд шилжинэ гэсэн хэрэг юм.

Та судлаач гаалийн ажилтны хувьд гаалийн байгууллагад шинэчлэл өөрчлөлт зайлшгүй хийх шаардлагатай гэж узэж байна уу?
Гаалийн байгууллагад шинээчлэлийн тухай яригддаг. Улс орны хөгжлийн хэтийн төлөв, гадаад орчны өөрчлөлт, үйлчлүүлээгчийн дал гаалийн байгууллагыг дорвитой шинэчлэхийг шаар даж байна. Гэхдээ түүнийг хэлбэр төдий хийж болохгүй. Орчин үеийн менежментийн онолд өөрчлөн байгуулалт хийхдэз, удирдлагын шат дамжлагыг цөөрүүлэх, үүргээр байгуулагдсан аппаратыг өөрчлөх замаар хол явахгүй. Яагаад гэвэл үндсэн зарчмаасаа татгалзаагүй болохоор ийм зам үр дүнд хүргэхгүй. Харин байгууллагыг суурь үндсээс нь эхлээд бүхэлд нь өөрчлөн байгуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна.

Зарим барааны импортын татвар өндөр байдгаас үүнтэй холбоотой хэрэг зөрчил их гарч байна…
Импортын барааны гурван төрлийн татвар авч байна. Импортын барааны гаалийн татвар 5 хувь байдаг. Онцгой болон нэмэгдсэн өртгийн татварыг холбогдох хуулийн дагуу гаалийн байгууллага ногдуулж барагдуулж байна. Жишээлбэл
Улсын төсвийн орлогыг бүрдүүлэхэд нэмэгдсэн өртгийн татвар, үйлдвэрлэлийг дэмжихийн тулд импортын татварыг автобензин дизелийн түлшний үнийг хямдруулах зам, гүүрийн, үйлчилгээг сайн байлгахын тулд автобензин дизелийн түлшний онцгой албан татварыг авч байгаа нь татвар төлөгчдийн эрх ашигт яаж тусаж бууж байгаа, нэг талаас анхаарал татаж байдаг. Энд тодорхой төрлийн бараагаар төрийн гаалийн бодлогыг тодорхойлохдоо барааны үндэсний хэрэгцээг тодорхойлох, үндэсний үйлдвэрлэлийг хамгаалах, стратегийн ач холбогдлыг үнэлэх, хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчинд хор хөнөөлтэй эсэх, төсвийн алдагдлыг оновчтой хэмжээ хязгаарт нөхөх, онцгой болон бусад төрлийн татвар ногдуулах нь ур дүнтэй эсэхийг харгалзан үзэх нь зүйтэй юм.

Ярилцсан Ж. Ганаа ( Өдрийн сонин 164 )