сайд Ц.Элбэгдорж дээрх асуултыг тавилаа. Үнэн сонин хэлэлцүүлгийн мэдээллийн ивээн тэтгэгчдийн нэг. Глоб интернейшнл ТББ, Зориг сан, Хэвлэлийн хүрээлэнгээс зохион байгуулсан Авилгал хүн бүхэнд халгаатай хэвлэл мэдээллийн аянд Үнэн сонин амжилттай оролцож, нийгмийг соён гэгээрүүлэх үүргээ биелүүлж байгаа хэмээн үнэлэгдсэн нь хэлэлцүүлгийн мэдээллийн ивээн тэтгэгч болсон нэг нөхцөл. Үнэхээр авилгалыг арилгахын тулд яг юу хийх вэ?
Бид авилгалтаи арав гаруй жил тэмцсэн ч үр дүнд хүрэх нь байтугай нийгмийн ДОХ гэмээр аюулын харанга дэлдчихсэн сууж байна.
Тиймээс одоо авилгал тэнд ч байна, энд ч байна гэж хий хоосон ярихаа болъё, бодит ажил хэрэг болгоё гэсэн Ерөнхий сайдын санаачилга бас л мөрөөдлийн болоод хувирчих вий гэж сурвалжлагынхаа эхэнд тэмдэглэх нь зүйтэй байх. Ингэхийн учир нь манайд авилгалтаи тэмцэх сэдэвтэи хурал, зөвлөгөөн хангалттай болсон. Авилгал гээч хурлын ширээнд залрагсдыг баахан хилэгнүүлээд л маргааш нь мартагддаг шидийн эд болсоор удаж буй.

Ц.Эл6эгдорж Бодит ажлыг Засгийн газрын зүгээс эрчимтэй эхэлье
Гэхдээ Ерөнхий сайд Ц.Элбэгдорж ийм юм болохгүй гэсэн. Тэрбээр хэлэлцүүлгийн эхэнд авилгапыг арилгахын тулд яг юу хийх ёстой вэ гэсэн практик алхамд чиглэсэн санаа, оноог оролцогчдоос авахыг хүсч, уур амьсгал ч тэгж хөтлөгдсөн. Ерөнхий сайд тодорхой сонирхлын бүлгүудэд төр нь барьцаалагдаж, ард түмний төлөө биш, тэдний төлөө шийдвэр гаргадаг болвол тэр нь авилгал хямралт төвшинд очсоны илэрхийлэл. Өнөөдөр манайд авилгал, хүнд суртал төрийн өөрийнх нь нэг төрлийн бараа болж, нийгмийг нэмүү өртгийн хэлбэрээр дарамталж энэ нь шат ахих тусам боловсронгуй болж байна. Хот руу мах оруулдаг ченж замдаа хэн нэгэнд өгсөн авилгалын мөнгөө дараа нь махныхаа үнэнд оруулж зарах жишээтэй гэх мэтээр жишээ татлаа. Мөн ардчилал, эрх чөлөөний үнэт зүйлүүд авилгалын сүүдэрт үнэгүйдэж, хүмүүсийн хүсэн мөрөөдөж байсан бүхэн утта учраа апдахад хүрч байна. Монгол Улс авилгалын эсрэг хуульгүй биш хуультай, үндэсний хөтөлбөртэй, Авилгалын эсрэг НҮБ-ын конвенцид нэгдэх гэж байгаа орон. Бодлогын шинжтэй баримт бичиг байхгүй биш байна. Одоо хүний нүдэнд харагдаж, гарт баригдах бодит ажлаа ядаж Засгийн газрын зүгээс эрчимтэй эхлэе гэж Ерөнхий сайд ярилаа. Авилгалтай тэмцэхэд төрийн болон төрийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээлэл, гадны донор байгууллагуудын иж бүрэн түншлэлийг сайн хангаж чадвал амжилтад хүрч магадгүй гэж мөн хэлсэн. Төрийн ТББ-ууд, ХЗДХЯ, гааль, татвар, цагдаа, шүух, прокурор, өмгөөллийн байгууллагын – төлөөлөл, нийслэлийн ЗДТГ, АМХЭГ, НҮБ, Дэлхийн банк, ОУВС, АНУ, Япон, Солонгосын ЭСЯ, хэвлэл мэдээллийнхэн оролцеон уг хэлэлцүүлгийн нэг зорилго нь иж бүрэн түншлэлийн төлөө.
УИХ-ын гишүүн С.Оюун, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт авилгалтай тэмцэх тодорхой заалт орсныг сайшаасан ч бүтэн жил өнгөрөхөд тодорхой ажил хийгээгүйг шүүмжиллээ. Тэрбээр авилгалтай тэмцэх бие даасан байгууллага байх ёстой гэдэгт хатуу байр суурьтай байдаг нэгэн. Энэ удаа ч түунийгээ илэрхийлж, ийм байгууллага олон оронд бий. Тэгээд ч төрийн албан хаагчдын хөрөнгө орлогын мэдуүлгийг ил тод болголоо гэхэд хэн хүлээж авч, хяналт тавих юм бэ. Авилгалтай тэмцэх ажпыг цагдаа, прокурорт хариуцуулъя гэхэд тэд зөвхөн мөрдөн шалгалтаа л хийнэ. Соён гэгээрүүлэх тапыг нь хэн хийх вэ гэж байлаа. Түүнтэй адил авилгалтай тэмцэх бие даасан байгууллага байгуулагдчихвап үр дүнд хүрнэ гэсэн саналтаи хүмүүс олон байв.

Энэ олон дүрэм журмын эмхэтгэлийг урж хаях хэрэггэй
Авилгал, хүнд суртлаас ангижрая гэвэл төрийн байгууллагуудад овоолгоостой байгаа хэрэгцээгүй дүрэм, журам заавраа цөөлж, боловсронгуй болгох тал дээр анхааръя гэж тун олон хун санаагаа хэлсэн. Дээр нь тэдгээр дүрэм, журам нь нууц байдаг.
Лектор төвийн захирал А.Ганбаатар, хүмүүс үнэгүй авах ёстой 0.07 га газраа хэзээ авах бол гэж айж байна. Төрийн албан хаагч бурийн үүдэн дээр төрийн албан хаагч иргэн надад хэрхэн үйлчлэх вэ гэдгийг хоёр биш нэг утгатайгаар бичиж хадах хэрэггэй гэсэн санал тавив. Түүнчлэн ИТХ гэдэг байгууллага иргэдээ төлөөлөх нь байтугай юу ч хийж чадахгүй байгааг тэр шүүмжпэв. УИХ-ын гишүүд ил, цагаан хууль зөрчөөд байгаа юм байхгүй ч эх оронч байх гэдэг бичигдээгүй хуулийг цаг үргэлж зөрчдөг тухай А.Ганбаатар мөн ярив. Жишээ нь, тэртээ тэргүй иргэдэд очих ёстой цахилгаан, замыг нь тавьж өгөхгүй, иргэний үнэмлэхийг нь өгөхгүй байж байж сонгууль дөхөхлөөр бүтээж өгдөг сайн хүн-ий дүр эсгэгчид олширчээ.
Авилгалтай тэмцэх ТББ-уудын сүлжээний тэргүүн Нэргүй, авилгалтай тэмцэхийн тулд хамтын шийдвэр гаргадаг механизмыг бий болгох, дунд болон их, дээд сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт энэ чиглэлийн хичээл оруулах, бие даасан байгууллагатай болох тодорхой санал тавив. Тэр 2.5-хан сая хун амтай улсад 20 яам, 200 агентлаг хэрэггүй гэж мөн үзэж байна.
ХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэл, хүнд суртлын бэлгэ тэмдэг болгож урдаа баахан ном авчраад тавьчихаж. Надад байгаа энэ олон дүрэм, журмын эмхэтгэл өөр хүмүүст бас бий. Энэ бүхнийг урж хаях хэрэггэй гэж тэр зөвлөв.
Авилгал газар авены суурь шалтгаан нь юу юм бэ? Түүнийхээр эдийн засагт төр их оролцож байгаа нь авилгалын цаад шалтгаан. Түүнчлэн засаглалын хуучирсан технологи, арга барилаа шинэчлэхгүйгээр засгийн эрхэнд гарсан хэн ч авилгалтай тэмцэнэ гэж мянга хашгираад нэмэргүй. Тиймээс Засгийн газар хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтраад зохицуулалтын хороо байгуулах хэрэггэй гэж тэр зөвлөв. Ер нь л эдийн заегийг удирдаж буй зохицуулалтын бүх мехэнизмаас авилгалын цаад шалтгааныг хайх хэрэгтэй гэнэ.
Авилгалын эсрэг тэмцэх хамгийн хүчирхэг зэвеэг бол мэдээж чөлөөт хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл, иргэд нь мэдээлэлтэй байх явдал.
Глоб интернейшнл ТББ-ын тэргүүн Х.Наранжаргал санал хэлэхдээ энэ тухай хөндлөө.
Авилгалтай тэмцье гэвэл мэдээллийн ил тод байдлыг хангах учиртай. Мэдээлэл далд байх тусам авилгал цэцэглэнэ. Мөн мэдээлэгчийг хамгаалах, сэтгүүлчдийн мэдээллийн эх сурвалжаа нууцлах эрх эүйн зохицуулалтууд байхгүйгээс бэрхшээл учирч байна. Тиймээс эдгээр хуулийг батлуулах тал дээр Ерөнхий сайдыгонцгойанхаараач хэмээн Х.Наранжаргал хүеэв. Түүнчлэн Улсын нууцын тухай, Байгууллагын нууцын тухай хуулийн зарим заалтыг тодорхой болгох, Эрүүгийн хууль дахь нэр төр, алдар хүндтэй холбоотой, сэтгүүлчдийг шууд яллах заалтуудыг өөрчлөх шаардлага байгааг мөн онцоллоо. Зарим хэвлэл, мэдээллийгягхэнэзэмшиж буй нь тодорхой бус, авилгалын. тухэй материал сонин дамжиж няцаагддагзэргийгдурдаж, тухайн хэвлэл мэдээллийн хэрэгелийн цаана хэн байна вэ гэдгийг олон нийт мэдэж байх нь тодорхой үнэлэлт, дүгнэлт хийхэд хэр? тэй байдгийг мөн санууллаа.
Эрүүл нийгэм-ир эний хөдөлгөөний тэргүүн Ж.Бат андан, авилгалчдыг авилгалтай эмцэнэ гэхэд итгэхгүй байна госэн бол эдийн засагч Дашзэвэг хүнд суртал, авилгалын эсрэгТББ-уудын холбоо байгуулагдаж байгаа гэсэн мэдээ дуулгасан. Түүнийхээр иргэний нийгмийнхэн л авилгалтай тэмцэж чадна, тиймээс ТББ-уудын чадавхийг дээшлүүлэх нь амин чухал асуудал аж.
Засгийн газар, аймаг, нийслэлийн ЗДТГ-ын дэргэд ТББ-уудын сүлжээ байгуулж ажиллах нь үр дүнтэй гэж тэр үзэж байна. Тэр байтугай гадны байгууллагуудад ч зээл тусламж дагасан авилгал байж болохыг үгүйсгэсэнгүй. Жишээ нь, Дэлхийн банкнаас манайд тул хамгаалах ажилд нэг сая ам доллар Өгснөөс 250 мянгыг нь судалгаа хийнэ гээд нэг нөхөр авсан тухай ярилаа.

Монголд авилгал улам бүр өсч томорч байна
Хэлэлцүүлэгт оролцеон олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл Хэрвээ Монгол дахь авилгапын байдал хүндэрвэл цаашид тусламж, дэмжпэг үзүүлэх үү, үгүй юу гэдэгт ч хүрч болзошгүй гэсэн нэг л уур амьегалаар санал бодлоо илэрхийлцгээхаж. Саяхан манайд авилгалын асуудлаар Мянганы сорилтын корпорациас дүгнэлт өгч цаашид авилгалын байдал доройтсоор байвап Монгол Улсын Мянганы сорилын данснаас тусламж авах явдалд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй юм гэсэн нь манайхныг нээрээ энэ чинь юу билээ гэхэд х үр гэсэн гэхэд хилсдэхгүй. Мөн АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагаас өнгөрсөн зургаа, долдугаар сард хийсэн үнэлгээгээр Монголд авилгал улам бүр өсөн томорч байгаа гээд үүнийг хэд хэдэн шалтгаантай гэж үзжээ.
-Бараг бүх шатанд ашиг сонирхлын зөрчилдөөн тодорхой салбар болон системийг бүхэлд нь хамарсан шинжтэй болсноор улсын ба хувийн хэвшлийн хоорондох зааг хяэгаар нэлээд бүдгэрсэн.
-Төр, засгийн ихэнх үйл ажиллагаа ил тод бус, энэ талаар мэдээлэл авах боломжгүй байгаа нь хариуцлагыг бухий л талаар сулруулж, энэ нь улмаар хэвлэл мэдээллийн үр ашиггүй байдалд нэрмээс болж, бодлого хэлэлцэх, төр засагт хяналт тавих үйл явцад иргэд оролцох боломжийг хязгаарлаж байна.
-Иргэдэд үзүүлэх үйлчилгээ хүрэлцээ муутай байгаа нь хэт улстөржсөн төр захиргааны байгууллагуудыг нэмэгдүүлж,
бялуу хуваах систем оршин тоггнох нөхцлийг бүрдүүлж байна.
-Шаардлагатай шинэчлэлийг хуульд нийцүүлэн хэрэгжүүлэх улстөрийн зориг, удирдлагын арга барил хязгаарлагдмал байгаагаас гадна хоорондоо зөрчилдсөн, нэг нь нөгөөгөө давтсан хуулиуд нь бодлогыг цааш нь үр дунтэй хэрэпжуулэхэд саад болж байна.
-Монголбанк, Үндэсний аудитын газар, УИХ-ын байнгын хороод, Ерөнхий прокурорын газа*р, Улсын мэргэжлийн хяналтын газар, Төрийн өмчийн хороо болон Сангийн яамны хэлтас, газрууд зэрэг төр засгийн хяналтын институцууд сул байна.
Дээр дурдсан системийн шинжтэй доголдлууд нь Монголд мөнгөний хойноос явдаг авилгал хөгжин цэцэглэх боломжийг бүрдүүлж, гол төлөв санхүүгийн ашиг ихтэй сапбаруудад томоохон хэмжээний хээл хахууль авах явдал ихэвчлэн гарах нөхцөл болж байна гэсэн байна.
Түүнчлэн авилгал улам бүр газар авахаас урьдчилан сэргийлэх нөхцөл бололцоо бараг бүрдээгүй хэдий ч Монгол Улстай ижил төстэй замаар замнаж буй бусад олон оронд байгаа шигтийм түвшинд хүртэл байдал хараахан муудаагүй байна. Хамгийн гол нь одоогоор эхлэл төдий байгаа ч авилгалтай идэвхтэй тэмцэх талаар нэлээд хүчин чармайлт гарч байгаа нь чухал юм. Эдгээрт
-Азийн хөгжлийн банк Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын Авилгалтай тэмцэх төлөвлөгөө болон НҮБ-ын Авилгалын эсрэг конвенц зэрэг авилгалтай тэмцэх олон улсын гэрээ, хэлэлцээрүүдэд нэгдэх талаар Засгийн газар тодорхой үүрэг хүлээж буй,
-Авилгалтай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулж гаргасан болон уг хөтөлбөрийг УЙХ дахь Авилгалтай тэмцэх ажлын хэсгийн үйл ажиллагаатай уялдуулан зохицуулах Үндэсний зөвлөлийг байгуупсан,
-Авилгалтай тэмцэх талаар хуулийн шинэ төсөл боловфуулж, уг төсөлд авилгалтай тэмцэх бие даасан байгууллагыг бий болгох санааг тусгасан,
-Иргэний нийгмийн байгууллагуудын санаачлагаар ихэнх тохиолдолд олон улсын хандивлагч нарын дэмжлэггэйгээр/ хэрэгжиж буй авилгалтай тэмцэх сурталчилгаа хийх, авилгалд хяналт тавих богино болон дунд хугацааны хөтөлбөрүүд орж байна.
Үнэндээ, авилгалын асуудал улам даамжирч, дийлдэхээ болихоос нь өмнө монголчууд өөрсдөө ч, олон улсын хамтын нийгэмлэг ч эдгээр хүчин чармайлтыг дэмжиж, цаашдын арга хэмжээг авах цаг нь болжээ гэж АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлатйн судалгааны дүгнэлтэд өгүүлжээ.

Манайд өнөөдөр нэг авилгачинтай тэмцэхээр засаглал өөрөө ганхдаг
Хэлэлцүулэгт оролцсон зарим яам, агентлагийн төлөөпөгч нэлээд тодорхой саналууд, ажил хэрэг ярьж байсан бол зарим нь юу гэх гээд байгаа нь ч тодорхойгүй, зүгээр л үг хэлэх аж. Тухайлбал, ХЗДХЯ-ны Гадаад хамтын ажиллагааны ажилтан Алтангэрэл авилгал, хүнд суртлын эсрэг тодорхой хийх гэж буй ажлаа ярьсан. Ирэх 11 дүгээр сараас туе яам Дэлхийн банктай хамтран Захиргааны багц дүрэм нэртэй төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа аж. Ингэхдээ хүнд суртал хамгийн их байгаа гэж үзсэн таван салбарыг сонгоод дүрэм, журмыг нь цэгцэлж, он-лайн хэлбэрт оруулах аж. Үүнийгэахиргааны эрх зүйд нэлээд том шинэтгэл болно гэж үзэж байна. Дээд шүүхийн төлөөлөл Эрүүгийн хууль дахь авилгал авеныг нь ч шийтгэж, өгенийг ч шийтгэнэ гэсэн заалтыг өөрчлөх хэрэгтэй гэснээс өөр онц зүйл хэлеэнгүй. Эрүүгийн цагдаагийн газрын дарга Ганболд төр, эрх зүйн зохицуулах механизм нь алдагдчихсан учраас олон хуульд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй гэж байна.
ГЕГ-ын Хяналт, шалгалтын хэлтсийн дэд дарга Энхбат, гаалийн байцаагчдын цалин хангамжийг дээшлүүлэх талд анхаарах шаардлагатай гэж байна. Туе байгууллага Ерөнхий сайдын тушаапаар 117 журам, заавраар 51 болган цөөрүүлчихээд байгаа гэнэ.
Хэлэлцүүлгийн эцэст нь Ерөнхий сайд Ц.Элбэгдоржийн хэлеэн Засаглал асар их улстөржсөн байна. Засаглал хүчтэй байж хууль хэрэгжинэ. Гэвч манайд өнөөдөр нэг авилгачинтай тэмцэхээр засаглал өөрөө ганхдаг, эсвэл бүхэл бүтэн шинэчлэлийн шинжтэй ажил зогеох гээд байдаг болчихеон гэсэн үг нэлээд анхаарал татсан юм.
Магадгүй энэ нь авилгал ямар их өндэр авеныг игптэж байх шиг. Ерөнхий сайд бараг өнөөдрөөс ажлын хэсэг байгуулаад хэлэлцүүлгийн үеэр гарсан тодорхой саналуудыг ажил хэрэг болгохоо амласан гэдгийг эцэст нь дуулгахад таатай байна.
Ер нь ТББ-ууд болоод хэвлэл мэдээллийнхний идэвхтэй үйл ажиллагааны үр дүнд авилгалын эсрэг эрч хүчтэй, шинэ арга барилтай тэмцэл эхэлж байгаа юм биш үү гэсэн сэтгэгдэл энэ бүхнээс төрж байгаа юм.

Т.БҮДЭЭХҮҮ
(үнэн 2005-10-20 206)