Тэгвэл эдийн засгийн шинэтгэл хийхийн тулд татварыг шинэчлэхээс эхлэх учиртай. Энэ удаагийн УИХ-ын чуулганаар татварын багц хуульд оруулах төслийг хэлэлцэж байгаа нь цагаа олсон зүйл. Тэгээд ч жинхэнэ утгаар реформын шинжтэй алхам хийж чадна гэж олон нийт найдан харж байна.
Төрөөс явуулж буй татварын бодлого бусад аль ч зохицуулалт, арга хэрэгслээс илүүтэйгээр улс орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшил, бизнесийн орчин, ард иргэдийн амьдрал ахуйд нөлөөлдөг. Татварын хуулиа гаргаад ир, танай улс яаж хөгжиж байгааг хэлээд өгье гэсэн яриа ч байдаг. Энэ үүднээс хүн бүхний амьдралд хүрдэг төрийн өөр механизм байхгүй гэхэд болно. Тиймээс ч татварын шинэтгэлийн асуудалд олон нийт бүгд л анхаарал тавьж байгаа нь зүй ёсны хэрэг.
Одоогийн хуулиудын үндсэн зарчмыг анх 1993 оноос хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш багагүй хугацаа өнгөрлөө. Ардчилал, зах зээлд шилжих шилжилтийн үеийн татварын эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх зорилгоо ч үндсэнд нь биелүүлсэн.
Хэдийгээр зах зээлийн харилцааны үндсэн зарчмууд, олон улсын парктик, туршлагад тулгуурласан боловч төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн хандлага энэ татварын тогтолцоонд шингэсэн байдаг. Татварын хувь хэмжээ харьцангуй өндөр байгаа нь үүний нэг илрэл юм. Макро түвшинд эдийн засаг дахь татварын дарамтыг харуулдаг ДНБ-д татварын орлогын эзлэх хувийн жин Монголд 40 орчим хувьтай байгаа нь ихээхэн өндөр нэг хүнд ногдох ДНБ нь 20000 ам.доллараас дээш өндөр орлоготой оронтой ижил түвшинд байгаа хэрэг юм. ОХУ зэрэг хуучин коммунист орнуудад нийт татвар төлөгчдийн дөнгөж 26-30 хувь нь шударгаар татвараа төлдөг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ нь Монголд ч мөн адилхан хамаарах болов уу. Татварын дарамт макро үзүүлэлтээр ийм өндөр байгаа юм чинь шударгаар төлдөг хувь хүн, компани дээр очихоороо бүүр ч илүү хүнд гэдэг нь ойлгомжтой. Тэгээд ч татварын орлогын хэдэн хувь нь төсөвт орж, хэд нь буруу гараар орж байгаа нь бас л анхаарал татах асуудал. Татвараас зугтах, зугтуулах олон янзын арга байдаг, тэр нь улам нарийн болж байгаа нь нууц ч биш.
Татварын багц хуулийг анх боловсруулахдаа улсын төсвийн хэрэгцээг хангахыг гол зорилтоо болгосон нь илт байдаг бөгөөд татварын бодлогоор дамжуулан эдийн засаг, бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжих, хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтыг урамшуулах зэрэг хөшүүргийг ашиглах талд бага анхаарсан. Түүнчлэн татварын өмнө бүгд адил тэгш эрх үүрэгтэй байх бодлого, зарчмуудад төдийлөн ач холбогдол өгөөгүй тал бий. 1990-ээд оны эхэнд зөвхөн төрийн өмч ноёрхож, ажил эрхлэгчид бараг бүгд төрийн албан хаагчид байхад татварын хувь өндөр байгааг хэн ч тоодоггүй байсан биз. Одоо бол цаг өөр болжээ. Хувийн секторын эдийн засагт эзлэх хувийн жин байнга өссөөр одоо бараг 80 хувьд хүрлээ. Үйлдвэрлэлийн өргөтгөл, технологийн шинэчлэл зэрэг эдийн засгийн өсөлтийн арга хэмжээг зөвхөн улсын хөрөнгө оруулалтаар хийдэг байсан үе өнгөрчээ. Зөвхөн төсөв бүрдүүлэх үүднээс биш харин татварын бодлогоор дамжуулан хувийн секторын хэмнэлт, хуримтлалыг дэмжих, хөрөнгө оруулалтыг урамшуулах замаар макро эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах цаг болсон. Тэгэхээр татварын тогтолцооны үндсэн философийг 1993 оны тэр байдлаар хадгалаад үлдэх нь хэр зөв юм бол!?

НДШ 29 хувь, ХАОАТ 10-40, аж ахуйн нэгжийн албан татвар 10-30, НӨАТ 15 хувь гээд бодохоор өндөр татвар байгаа биз. Татварын хувь бусад орнуудын жишигт байгаа гэсэн тайлбар хийх дуртай. Тухайн нэг татвар дээр тийм байж болох боловч эдгээр нь нийлэхээр хүндхэн дүр зураг гардгийг дээр дурьдсан ДНБ-д эзлэх хувийн жин харуулж байгаа юм. Тэгээд ч зөвхөн хувь хүн дээр гэхэд амьжиргаанд нь хүрэхгүй байгаа цалингаас нь 10-40 хувийг авах Монголын бодит байдлыг татвараа төлчихөөд үлдэж байгаа мөнгөөр машин унаа авчих, байр байшин бариулчих боломжтой хүнээс тэр хэмжээний татвар авах гадны нөхцөлтэй адилтгах нь хэр зөв байгааг бодууштай.
Орлого нь амьдрал, ахуйдаа хүрдэггүй хүмүүсээс авах шууд татвар хэрэг дээрээ хэрэглээнд ногдуулсан татвартай агаар нэг. Ашиг орлогын татвар (10 хувь гэж тооцоод), ажил эрхлэгч өөрөө хариуцан төлж буй НДШ болон НӨАТ нийлээд хэрэглээнд ногдуулж буй 38 хувийн татвар болж байгаа нь сарын 100 мянган төгрөгний цалин авдаг хүн үндсэндээ 40 мянгыг нь татварт шууд болон шууд бус байдлаар хураалгадаг гэсэн үг. Гэтэл өнөөдөр дундаж цалин хэд билээ.
Татварын дарамт ийнхүү харьцангуй өндөр байгаа нь далд эдийн засаг газар авах гол хүчин зүйл болж байна. Олон салбар чиглэлээр өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулдаг, улс төр эдийн засгийн хүрээнд нөлөө бүхий том компаниудын хувьд одоогийн татварын орчин харьцангуй гайгүй байдаг бололтой. Харин бусдын нь хувьд татварыг шударгаар бүрэн төлөөд явахад дампуурчихгүй юм гэхэд үлгэн салган гэлдрэх л хувь тавилан ногдож байна. Тийм болохоор нэг хэсэг нь татвараас зайлсхийх замыг сонгодог нь нууц биш. Зарим нь татвараа төлөөд явахад нөгөө хэсэг нь ямар нэг байдлаар зайлсхийх нь эдийн засгийн чөлөөт өрсөлдөөний нөхцөлд тэнцвэргүй орчин бий болгодог бөгөөд эрүүл бус тогтолцоотойг харуулаад байгаа юм. Тэгэхээр татварын энэ орчныг цаашид хэвээр үргэлжлүүлэх аваас эдийн засгийн өсөлтийг боомилох, хүн амын идэвхтэй, санаачилгатай нэг хэсгийг татвараас зугатсан гэх том ялын дор байнгын дарамттай байлгах болж байна.
Татварын хуульд олон удаа засвар хийсэн боловч бүрхэг, тодорхойгүй, тэр атугай бүр эсрэг тэсрэг тайлбаруудтай, хэн хүссэн нь өөрийнхөөрөө тайлбарлах цоорхой ихтэй гэсэн шүүмжлэл тасардаггүй. Улс татвараа бүрэн авч чаддаггүй нь үүнээс ч бас хамааралтай. Хуульд жижиг бизнес эрхлэгчдийг тусад нь авч үзэх хэрэгтэй байна. Энэ бүлэг татвар төлөгч тооны хувьд маш олон боловч төлж буй татварын хэмжээ бага, тэгсэн мөртлөө татвар хураах зардал өндөр байдаг. АНУ-ын Мерилендийн Их сургуулийн эрдэмтэд татвар төлөгчдийн татвар төлөхдөө гаргадаг зардал нь татварын албаны татвар хураахад гаргадаг зардлаас 5 дахин их байдаг гэсэн тооцоо хийжээ. Тэгэхлээр татварын хууль тогтоомжийг нэн ялангуяа жижиг бизнес эрхлэгчдийн хувьд энгийн ойлгомжтой болгох нь татвар төлөлтөд нааштай нөлөө үзүүлэхээс гадна татварын албаны орон тоо, зардлыг хэмнэх, зохион байгуулалт, ажлын арга хэлбэрийг ч сайжруулах боломж олгоно.
Хуулийн төслийг олон улсын байгууллагуудын санал зөвлөмжид тулгуурлан манай холбогдох байгууллагуудаас боловсруулжээ. Ямартай ч дараагийн УИХ-ын сонгууль болтол татварын хуулиудаар дахиж нэг их ноцолдоод байхгүй бизээ. Ийм учраас татварын хуулинд ямар өөрчлөлт орох гэж байгаа нь татвар төлөгчдийн сонирхлыг ихээхэн татах нь зүй ёсны хэрэг. Нэгэнт л өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол нүүр будаг, өнгө заслаар хязгаарлахгүйгээр эрс шинэчлэл хийж, татвараас дайжин зугтаад байхааргүй эрүүл тогтолцоо бий болгохыг амьдрал шаардаж байна.
Өнөөдөр Монголд татварын шинэтгэл хийх улс төр, эдийн засаг, төсвийн бүхий л урьдчилсан нөхцөл бүрдсэн. Энэ боломжийг алдахгүй байх нь нэн чухал. Өнгөрсөн сонгуулийн дүнгээр улс төрийн хувьд харьцангуй тэнцвэртэй нөхцөл байдал үүсч, их эвслийн Засгийн газар байгуулагдсан. Улс орны цаашдын хувь заяанд эерэг нөлөө үзүүлэхүйц бодлогын томоохон асуудлуудыг хамтарч шийдэх боломж их байна. Үүний нэг болох татварын шинэтгэл хийхэд ололт амжилтыг нь ч тэр, алдаа дутагдлыг нь ч тэр хоёр гол улс төрийн нам тэнцүүхэн үүрэх нь. Хэн нэг нь улс төрийн оноо илүү авна гэж үгүй. Чухам үүнийг л бид хаан сонголт, алтан боломж гэж ойлгоод байгаа юм.
2004 онд эдийн засгийн өсөлт 10 гаруй хувь байлаа. Энэ өсөлтийг цаашид хадгалах, дэмжихийн тул татварын дарамтыг бууруулж, бизнесийн илүү таатай нөхцөл бүрдүүлэх шаардлагатай байна. Салхины чиглэлийг зөв мэдэрч усан онгоцныхоо дарвуулыг дэлгэх л үлдээд байна шүү дээ. Татварын шинэтгэлийг хийж байж эдийн өсөлтийг дэмжих нь Монгол Улсын хөгжлийн дунд хугацааны чухал зорилт мөн. Өнгөрсөн оны эдийн засгийн өсөлтийн гол хөдөлгөгч салбар нь уул уурхай, хөдөө аж ахуй байсан. Энэ хоёр локомотивыг ашиглан бусад салбараа ч өөд татах бололцоо байна. Үүнийг татварын дарамтыг багасган хувийн секторт хуримтлалыг нэмэгдүүлэх, үүгээр дамжуулан тэдний хөрөнгө оруулалт, хэрэглээг өөгшүүлэх замаар хийхээс өөр арга үгүй.
Манай экспортын голлох бүтээгдэхүүний гадаад зах зээлийн байдал ч таатай байна. Энэ оны алт, зэсийн дундаж үнэ өнгөрсөн онд улсын төсвийг батлахад тооцсон үнээс хавьгүй өндөр байгаа бөгөөд үүнээс дутуугүй нөхцөл байдал дор хаяж 2008 он хүртэл үргэлжлэхээр байна. Татварын хувь хэмжээг багасгаснаар богино хугацаанд төсвийн орлого буурах сөрөг үр дагаврыг алт, зэсийн гадаад зах зээлийн үнийн таатай нөхцөл байдал саармагжуулах боломж олгож байна. Улсын төсвийн хувьд ч сүүлийн 10-аад жил байгаагүй тааламжтай уур амьсгал бүрдсэн байна. Сүүлийн жилүүдийн макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг дордуулахгүйгээр тооцож үзэхэд энэ оны улсын төсөвт 70 орчим тэрбум төгрөгийн нөөц байгаа бөгөөд алт, зэсийн үнэ тооцоонд авснаас өндөр байгааг бодолцвол боломж илүү их байх ёстой. 2005 оны төлөвлөгөөг төсвийн тооцооны үндсэн суурь болгож байгаа бол 2006 онд ч бас ийм нөөц гарна. УИХ-ын намрын чуулганы нээлт дээр Ерөнхий сайд төсөв боломжтой байгааг ч цохон тэмдэглэж байсан. Төсөв ийм байгаа нь татварын шинэтгэл хийх нэн тааламжтай угтвар нөхцөл. Бид өөр юу хүлээх ёстой вэ?

Татварын одоогийн тогтолцооны талаархи шүүмжлэлүүдийг нэгтгэн үзвэл шинэтгэлийг дараах үндсэн зарчмаар хийх нь зүйтэй. Үүнд, нэгдүгээрт, татварын дарамтыг багасган, зарим төрлийн татварын хувь хэмжээг бууруулах, хоёрдугаарт, энэ арга хэмжээг авснаар төсвийн орлого буурах сөрөг үр дагаврыг татварын суурийг өргөтгөх байдлаар зөөллөх, гуравдугаарт, татварын хууль тогтоомжийг энгийн ойлгомжтой, хялбар болгох хэрэгтэй.
Энэ чиглэлээр дорвитой арга хэмжээ авснаар татварын эдийн засгийн нийт үр ашиг сайжрах төдийгүй илүү шударга, зардал багатай тогтолцоо бүрдэх юм. Далд эдийн засаг хууль эрх зүйн хүрээнд хамрагдах нөхцөл бүрдэнэ. Татварыг дагалдсан хээл хахууль, авилгын үүд хаалга ч хумигдана. Үнэ өртөг ч буурна. Мөн татварын шинэтгэлийн хамт уучлал, өршөөлийн асуудлыг авч үзэх нь нийгмийг эрүүлжүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээ болох бөгөөд энэ үүднээсээ татварын шинэтгэлийн нэг зайлшгүй чухал бүрэлдэхүүн хэсэг байх ёстой. Татварын шинэтгэлийг боломжтой татвар бүр дээр авч үзье.

НЭМЭГДСЭН ӨРТГИЙН АЛБАН ТАТВАР
Манайд НӨАТ-ыг 1993 оноос худалдааны албан татварын хэлбэрээр анх хэрэглэж ирсэн. Гэхдээ үүний өмнө гүйлгээний татвар ч гэж байсан. Харин одоогийн мөрдөгдөж буй хуулийг 1998 онд баталсан. Анх 10 хувь байсан бол дараа нь 15 болж нэмэгдсэн бөгөөд үндсэндээ дотоодын үйлдвэрлэл, ажил, үйлчилгээ, импортын бүх төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг хамардаг. Жилийн борлуулалт нь 10 сая төгрөгөөс доош байгууллагуудыг НӨАТ-аас чөлөөлдөг. Гүйцэтгэлийн явцад орлого нь 10 саяас хэтрэх тохиолдолд 8 хувиар татвар ногдуулж авдаг. 10 саяын босгоос хамаараад нэг хэсэг нь чөлөөлөгддөг тул эдийн засгийн шударга өрсөлдөөн, эрүүл орчны тухай ярихад их түвэгтэй. Экспортын бараанд тэг хувийн татвартай. Гэхдээ 1999 оноос 2002 он хүртэл алтны экспортод НӨАТ ногдуулж байсан. Алтны экспортод 10 хувийн НӨАТ ногдуулах саналыг одоогийн Сангийн сайд тухайн үед УИХ-ын гишүүн байхдаа анх санаачилж байсан билээ.
Онолын хувьд гурван төрлийн НӨАТ байдгаас манайд C-ҮAT буюу хэрэглээний зарчимд тулгуурласан аргачлалыг хэрэглэж, төлбөр тооцоонд хөнгөлөлт-падааны аргыг ашиглаж байна. Ер нь энэ зарчим олон улсад хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг нь юм билээ. Энэ татвараар улсын төсөвт 190 гаруй тэрбум төгрөг ордог гээд бодохоор төсвийн хувьд хичнээн чухал болох нь ойлгомжтой. Нөгөө талаас хэрэглэгчдийн хувьд ч мөн ихээхэн ач холбогдолтой. Гэхдээ энэ татвар хөнгөлөлт чөлөөлөлт, хөдөлгөөн ихтэй. Түүнээс гадна төслөөр зарим салбарт 5 хувийн НӨАТ-тай болгох гэж байгааг тооцон үзвэл 0, 5, 8, 15 гэх мэт олон янзын хувь хэмжээ хэрэглэдэг, ерөнхийдөө нэг тийм замбараагүй дүр зураг харагдаж байна. Нэг татварын орчинд татварын олон янзын дэглэм үйлчлэх нь хэр оновчтойг бодолцох ёстой.
Судалгаа тооцоог нарийвчлан хийх замаар хувь хэмжээг ихээхэн багасгах боломжтой. Үүнээс хамааран төсөвт учирч болох сөрөг үр дагаврыг татварын суурийг өргөтгөх замаар шийдэх бололцоо энэ татварт бий. Энэ татварын хувь хэмжээг багасгаснаар ард түмний худалдан авах чадвар сайжирна, үйлдвэрлэл борлуулалт ч нэмэгдэнэ, дагаад нийт эдийн засаг ч өснө, татварын орлого ч нэмэгдэнэ. Нөгөө талаас НӨАТ-ыг багасгах нь цалин, тэтгэврийг шууд бусаар нэмж байгаа арга ч мөн.
Татварын суурь нь ялгаатай тул НӨАТ-ыг дотоодын үйлдвэрлэл, үйлчилгээ болон импортын бараа бүтээгдэхүүний тухайд зааглан авч үзэх нь зохимжтой.

ДОТООДЫН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, АЖИЛ ҮЙЛЧИЛГЭЭНД НОГДУУЛАХ НӨАТ
Юуны өмнө татварын босгыг арилгах хэрэгтэй байна. Нэгэнт бизнес хийж мөнгө олж байгаа бол яагаад бүгдээрээ адилхан НӨАТ төлж болохгүй гэж. Мөн гадаад дотоод ч гэж ялгах хэрэггүй болов уу. Босго гэдэг ойлголтоос шалтгаалан нэг компаниа хаагаад нөгөөг байгуулдаг сөрөг үр дагаврыг арилгах хэрэгтэй. Үүнээс гарах арга нь хялбаршуулсан НӨАТ байж болох юм. Товчоо хэлбэл, ямар салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас нь хамаарч НӨАТ хасагдах зардлыг борлуулалтын нийт орлогын 70-90 хувиар тооцдог практик бусад орнуудад байна. Тухайлбал, та жижиг хоолны газар ажиллуулдаг ба энэ салбарт НӨАТ хасагдах зардлыг 90, татварыг 8 хувь гэж үзвэл нэг сая төгрөгийн орлого олсон тохиолдолд 900 мянган төгрөгийн зардлыг хасаад 100 мянган төгрөгөөс 8 мянгыг л НӨАТ-т төлнө. Түүнээс гадна нягтлан бодогч цалинжуулах, эсвэл бүртгэлийн программ худалдан авах, аудитийн дүгнэлт гаргуулах, падаан цуглуулах зэргээс чөлөөлөгдөнө. Харин үүнийхээ төлөө шударга байж, орлогоо бүрэн тооцсон байх ёстой. Хялбаршуулсан НӨАТ-ыг жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд хамруулах нь зохистой бөгөөд ажиллагсдын тоо, үйл ажиллагаа явуулах талбай, нийт орлогын хэмжээ зэрэг шалгуурыг ашиглаж болно. Шалгуурт тэнцсэн тохиолдолд хялбаршуулсан эсвэл ердийн НӨАТ-ын алийг хэрэглэхээ татвар төлөгч өөрөө шийдэх эрхтэй байх юм.
ДНБ-д дотоодын бараа, ажил үйлчилгээнээс орсон НӨАТ-ын эзлэх хувийн жин 2002 онд 3.28, харин 2005 оны төлөвлөгөөний төслөөс тооцвол 2.95 хувь гарахаар байна. Эрүүл мэнд, боловсролын салбар, хөрөнгө оруулалт зэрэг C-ҮAT-ын суурьд хамрагдахгүй хэсгийг ДНБ-ээс цэвэрлээд тооцсон ч гэсэн онолын хувьд 15 байх ёстой хувь хэмжээ 3 хувьтай байгаа нь анхаарал татаж байна. Эндээс үзвэл дотоодын бараа, ажил үйлчилгээнээс орох нийт НӨАТ-ын 20 орчим хувь нь л төсөвт орж үлдэх хэсэг нь чөлөөлөгдөх буюу татвараас зайлсхийдэг багцаа тооцоо гарч байна. Татвар хураалтын ерөнхий байдалд ч эндээс дүгнэлт хийж болно. Тиймээс энд л чухамдаа татварын шинэтгэлийн зангилаа асуудал байгаа бус уу.

ИМПОРТЫН БАРАА БҮТЭЭГДЭХҮҮНД НОГДЛУУЛАХ НӨАТ
2004 онд улсын төсвийн орлогод төвлөрүүлсэн НӨАТ импортын нийт дүнгийн 10 орчим хувь болжээ. Урьд онуудын хувьд ч тэр орчим байсан. Хуульд зааснаар 15 хувийг эзлэх ёстой орлого атал чөлөөлөлт, хөнгөлөлт болон бусад шалтгаанаар гуравны нэг нь алга болж байна гэсэн үг. Энэ тооцоонд контрабанд, гэрээний үнийг буруу дутуу мэдүүлэх, татвараас зайлсхийх зэрэг сөрөг нөлөө тусгагдаагүй гэж бодоход үүнээс ч ноцтой дүр зураг гарна.
Импортын барааг хэзээ борлуулахаас үл хамааран гаалийн хил дээр нийт НӨАТ-ыг авдаг нь шүүмжлэлийн нэг том бай болдог. Гэхдээ одоохондоо үүнтэй эвлэрэхээс өөр аргагүй. Гаалийн чөлөөт бүс, гаалийн баталгаат агуулах болон бусад гарц үүнд байж болох юм.
Дашрамд тэмдэглэхэд, жишиг үнэ гэж хадны мангаа байдаг, түүнийг нь гаалийн байгууллагын удирдлага баталж мөрдүүлдэг гэсэн ойлголт түгээмэл. Гэвч үнэн хэрэгтээ бас ч тийм биш. Жишиг үнэ буюу албаны хэллэгээр гаалийн үнийн баазыг олон улсын нийтлэг аргачлалаар тооцдог, магадлалын онолоор бол нормаль тархалттай хэмжигдэхүүн юм. Гэхдээ жишиг үнийг өндөр тогтоодог, тэнцүү биш нөхцөл тавьдаг гэсэн хэл ам, гомдол тасрахгүй байгаад олон нийтэд ойлгуулах, сурталчлах ажил хийхгүй, өөрсдийгөө хардуулж, муу хэлүүлж суудаг гаалийнхан дүгнэлт хийх байх аа. Импортлогчидтой уулзаж санал солилцох юмуу эсвэл ядаж ганц удаа сэтгүүлчдэд сайн тайлбарлаад өгч болно доо.
Өнөөдөр нэг хэсэг нь татвараа бүгдийг гаалийн хил дээр төлж байхад нөгөө хэсэг нь дараа талбөр тооцоогоо хийхээр аваад гардаг явдал байна. Ийнхүү нэг зах зээл дээр өрсөлдөгч нарт харилцан адилгүй нөхцөл үйлчилж байгаагаас нэг хэсэг нь дампуурах, үүдээ барихад тулах ба акулууд нь аажмаар монополь болж зах зээл дээр ноёрхоно. Тухайлбал, будаа, элсэн чихэр, гурил, тамхины импорт хэдий хэр байсан, чухам ямар компани хамгийн бага үнээр НӨАТ төлж, гаалийн бүрдүүлэлт хийсэн, татвараа хэзээ нь төлсөн болоод улирлын чанартай импортын татварыг хэн илүүтэй ашигласныг шалгаад үзэх юм бол их л сонирхолтой дүр зураг гарах байх. Иймээс эдийн засгийн шударга бус өрсөлдөөнд гаалийн байгууллага гол тоглогч болон тодроход гайхах хэрэггүй.
Импортын НӨАТ-ын хувьд сүүлийн жилүүдийн дунджаар нийт хөнгөлөлт чөлөөлөлтийн 4 хувь л гадаадын хөрөнгө оруулалтад ногдож, 33 хувь нь гадаадын зээл тусламжаар, 20 хувь нь Засгийн газрын шийдвэрээр чөлөөлөгдсөн байх юм. Харин эдгээрээс бусад нь 40 гаруй хувьд хүрчээ. Зөвхөн 2004 онд гэхэд л хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийн дүн 199 сая ам.доллар болж байна. Хуулийн дагуу 99 хувийг шийдсэн байлаа гэхэд 1 хувьд нь ямар нэгэн но байхыг үгүйсгэх аргагүй. Тэгэхээр үүнээс гарах арга нь хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг цуцлах, үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр гаалийн ялгавартай тариф тогтоож мөрдүүлэх явдал юм. Нэг үе ард иргэдээ хэрэгцээт бараа бүтээгдэхүүнээр, үйлдвэр, компанийг тоног төхөөрөмж, үйлдвэрлэлийн түүхий эдээр хангах нь хамгаас чухал байсан нь үнэн. Тэгвэл одоо байдал ихээхэн өөр болсон.
Одоогийн хуулиудад байгаа Засгийн газар эсвэл тодорхой албан тушаалтан хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгохоор тусгагдсан заалтуудыг авч хаяад бага юмуу тэг хувьтай татвар тогтооё. Өөрөөр хэлбэл, субьектив хүчин зүйлийг арилгая. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч гэж ялгахаа больё. Гаалийн тариф гэдэг эрх зүйн зохицуулалтын чухал механизмыг зөв ашиглая. Ингэснээр татварын суурь өргөжих бөгөөд бүгд татвар төлнө, орлого нэмэгдэнэ, хэн нэгэн албан тушаалтнаас хамааралгүй болно, хөнгөлөлт чөлөөлөлт эдлэх гэж дээр доргүй гүйдэг нь болино, авилга авах, авдаг гэж хардуулах явдал ч арилна. Тэгээд ч одоо компьютер, эмнэлгийн зарим багаж хэрэгсэл зэрэг тэг татвар тогтоосон бараа, бүтээгдэхүүн байж л байгаа шүү дээ.
Алтны экспортод 10 хувийн НӨАТ ногдуулж байсныг өмнө дурьдсан. Гадаадын зарим оронд олборлолтын татвар, бас ашигт малтмалын экспортын татвар ч гэж бий. ОХУ гэхэд л нефтийн бүтээгдэхүүндээ экспортын татвар ногдуулдаг. Дэлхийн зах зээл дээр одоо үнэ нь тогтвортой өндөр байгаа, эрэлт хэрэгцээ ихтэй нүүрс, зэсийн баяжмал, алт зэрэг эрдэс баялгийн экспортод НӨАТ ногдуулах асуудлыг шийдье. Ийнхүү асуудлыг цогцоор авч үзээд татварын суурь, босго, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, эрдэс баялгийн экспортод НӨАТ ногдуулах асуудлыг зоригтой шийдвэл хувь хэмжээг нь 5-8 бүр болохгүй бол 10 хувь дээр буулгах боломж бий.

ОРЛОГЫН
АЛБАН ТАТВАР
Байнгын оршин суугчийн тухай ойлголтыг хуулийн төсөлд нэг тийш болгож байгаа нь сайшаалтай. Хүн амын болон хуулийн этгээдийн орлогын албан татварын хувьд ерөнхий нэг хувь хэмжээтэй болгох асуудал нэлээд яригдаж байна. Энэ нь цоо шинэ асуудал биш 1997-98 оноос хойш ахин дахин сөхөгдөж байгаа юм. Зөвхөн манайд ч биш бусад орнуудад энэ талаар их ярьж хэлэлцэж байгаа бөгөөд онол, практикийн хувьд ч ихээхэн маргаантай асуудал. Монголын хувьд ганц нэг хамтарсан томоохон компанийн орлогоос хамааран шийдэгдэхгүй ирсэн, одоо ч энэ асуудал дээр бас л тээглэх байх. Зарчмын хувьд нэг шатлалтай болгосон байлаа гэхэд болохгүй юм үгүй. Гагцхүү татварын хувьд босоо болон хэвтээ тэгш эрхийн зарчим алдагдаж болох талтай. ОХУ-д хэдэн жилийн өмнө орлогын татварын нэгдсэн нэг 13 гэсэн хувьтай болсон бөгөөд энэ арга хэмжээг авсны дараа төсөвт орох энэ төрлийн орлого дараагийн жил нь 26 хувь нэмэгдсэн тооцоо байдаг. Энэ онд 30 гаруй хувиар нэмэгдэж байгаа юм байна.
Хэрэв нэг шатлалтай орлогын татварт орохгүй гэж шийдэх юм бол 10 хувийн татвар ногдуулах орлогыг 3-5 тэрбум төгрөгийн хэмжээнд хүргэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй энэхүү босгоос шалгаалж ашиг орлогоо нуух, жижигрэх, хуваагдах нөхцлийг бүрдүүлж, компаниудын бүтэц алдагдаж, эдийн засгийн өсөлтөд чухал үүрэгтэй дунд болон том хэмжээний хувийн компаниуд үүсэн төлөвших явцад саад болж, эдгээрийн гадаад, дотоодын зах зээл дээрх өрсөлдөх чадварыг бууруулж, өсч томрох бололцоог нь үндсэндээ хааж байна. Тиймээс орлогын албан татварын хувь хэмжээг 15 гэсэн нэг шатлалтай болгочихоод үүний хамт хялбаршуулсан орлогын татварын схемийг нэвтрүүлбэл илүү зохимжтой ч байж болох талтай.
Хялбаршуулсан орлогын татварын тогтолцоог олон оронд хэрэглэдгээс Аргентиний туршлагыг манай татварын албаныхан 1998 онд өөрсдөө газар дээр нь очиж судалж байсан л юмсан. Дээр дурьдсан хялбаршуулсан НӨАТ-тай төстэй шалгуур үзүүлэлт буюу үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулж буй байр талбайн хэмжээ, ажиллагсдын тоо, хэрэглэж буй цахилгаан эрчим хүчний хэмжээ зэрэг шалгуурыг хангасан тохиолдолд тухайн татвар төлөгч өөрөө хүсвэл энэ схемийг хэрэглэх боломжтой. Эдгээрийн аль нэг үзүүлэлт тухайлбал, нэгж талбайд (зочид буудлын хувь орны тоо гэдэг ч юм уу) тогтмол хэрэглэгдэх мөнгөн дүнгээр орлогын албан татвар төлнө. Энэ нь маш энгийн, ойлгомжтой, татварын хувь хэмжээ харьцангуй бага гардаг тул жижиг, дунд бизнесийн хувьд ашигтай. Тайлан баланс гаргаж татварын албанд тушаах шаардлагагүй, иймээс нягтлан, аудитийн зардал хэмнэх боломжтой, үзүүлэлтүүд нь ойлгомжтой, баталгаатай тул төлөх татвар нь маргаангүй гээд олон давуу тал энэ схемд бий. Харин орлогоо бүрэн мэдээлэх шаардлага тавигдана.
Хялбаршуулсан орлогын албан татварын тогтолцоог хялбаршуулсан НӨАТ-тай хамт жижиг дунд бизнесийг дэмжих үзэл баримтлалтайгаар хэрэгжүүлэх юм бол манай орны нөхцөлд өгөөжөө өгнө гэдэгт итгэлтэй байна.

НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫН ШИМТГЭЛ
Хүн амын орлогын албан татварын шинэтгэлийг НДШ-тэй хамтад нь шийдэхгүй бол татварын суурь бараг адил тул нэгийг нь хөдөлгөхгүйгээр нөгөөг өөрчлөх нь татварын шинэчлэлийн үр ашгийг бууруулна. Нийгмийн даатгалын сангуудын нэг хэсэг нь нэлээд үлдэгдэлтэй тухайлбал, эрүүл мэндийн даатгалын сан гэхэд л жилд 25 гаруй тэрбум төгрөгийн үлдэгдэлтэй гардаг байна. Энэ нь НДШ-ийг тодорхой хувь хэмжээгээр бууруулах тухайлбал ажил олгогч, ажиллагч аль аль нь 10 хувиар төлөх хувилбарыг хэрэгжүүлэх бололцоотойг харуулж байна. Үүнтэй хамт нийгмийн даатгалын тогтолцооны нэг хэсгийг арилжааны зарчимд шилжүүлэх, шимтгэлийг татварын албаар дамжуулан хураах, үйл ажиллагааных нь зардал, өртгийг бууруулах, татвар төлөгчид дээр шил шилээ даран очдог олон хяналт шалгалтыг нэг дор төвлөрүүлэн цаг, хөрөнгө хүч хэмнэх бодитой боломж бий. АНУ, Швед гээд олон оронд нийгмийн даатгалын шимтгэлийн орлогыг татварын байгууллага нь оруулдаг.
Ийнхүү орлогын албан татвар, НДШ, НӨАТ-ыг бууруулснаас гарах зөрүүг нөхөх зорилгоор зарим бараанд ногдуулах онцгой албан татвар, уул уурхайн тусгай зөвшөөрлийн болон ашигт малтмал ашигласны төлбөрийг нэмэгдүүлэх, түүнчлэн зарим татварын бус төлбөрийг бий болгож болох юм. Гэхдээ онцгой татварын хувь хэмжээг нь нэмэхээс (ялангуяа архины хувьд) татвараа бүрэн цуглуулах талаар анхаарал хандуулах нь илүү чухал.

ТАТВАРЫН ШИНЭТГЭЛИЙН БУСАД АСУУДЛУУД
Татварын суурийг нь өргөтгөх замаар тухайн татварын хувь хэмжээг бууруулах, дүрэм журмыг хялбар, ойлгомжтой болгох, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн эрх ашигт нийцсэн хялбаршуулсан татварын тогтолцоо бий болгох, нэгэнт бизнес хийж орлого олж байгаа бол бүгд л татвар төлдөг байх илүү шударга эрүүл орчныг бүрдүүлэх нь татварын шинэтгэлийн гол цөм нь байх ёстой. Үүний хажуугаар байгаль орчны бохирдолтой тэмцэх, нөхөн сэргээх зориулалт бүхий экологийн татвар бий болгох хэрэгтэй байна. Мөн ашигт малтмалын нөөцийн ашиглалтаас улс, орон нутаг, хүн ам зохих ёсоор үр ашиг хүртэх чиглэлээр ашигт малтмалын татварыг бусад хуулийн далбаан дор юм уу, эсвэл тэдний салбар зохицуулалтаар биш харин бие даасан хуулийн хэлбэрээр баталж мөрдүүлэх шаардлага гарч байна.
Ер нь олон улсын туршлагаас харахад байгалийн нөөц ашигласны үр өгөөж нь ашиглалт, олборлолтын явцад байгаль орчинд учруулсан хор хохирлоос бага байх, хөрөнгө мөнгө нийгэмд бус харин цөөн хэдэн эрх мэдэл бүхий олигархи-ийн гарт орох, үр өгөөжийг тухайн улс өөрөө бус гадаадын хөрөнгө оруулагчид бүхэлд нь хүртэх, макро эдийн засгийн тэнцвэргүй байдлыг үүсгэх, мөнгөний ханшийг хиймлээр хөөрөгдөх, дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх чадвараар дорой экспортын салбаруудыг бий болгох (үүнийг голланд өвчин гэдэг) зэрэг эрсдлүүдтэй тулгарч болзошгүй байдаг ажээ.
Үүнээс гадна дотоодын хөрөнгө оруулагч нарыг дорд үзэн гадныханд илүү таатай нөхцөл эдлүүлэх бодлого одоо хүртэл үргэлжилж байгаа нь монголчуудыг Монголд нь ялгаварлан гадуурхаж байна гэхэд ч болохоор. Татварын хуулиудад байгаа энэ чиглэлийн хөнгөлөлтүүдийг эргэж харах, давхар татварын гэрээ хэлэлцээртэй уялдуулах шаардлагатай. Ийм учраас тогтвортой байдлын гэрээ байгуулж буй асуудлыг ч эргэж харах хэрэгтэй.
Манай одоогийн татварын тогтолцоо бүтэц, хамрах хүрээ, хувь хэмжээ, хэл найруулгын хувьд олон удаа өөрчлөгдөж ирсэн. Одоо ч гэсэн татварын хуулиудыг хэрэглэхэд олон янзын тайлбар гардаг. Энэ тухай дээр өгүүлсэн. Мөн татвар төлөгч нар ч өнгөрсөн арван хэдэн жил татвар төлж сурч байна. Иймд татварын шинэчлэлийн хамт татварын өршөөлийн асуудлыг шийдэх нь зүйтэй. Хүн амын хамгийн идэвхтэй, сэтгэж хөдөлдөг хэсгээ угаасаа болохгүй байсан нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал, татварын тогтолцооны гажуудлаар дарамтанд байлгаад байх нь буруу. Системийн доголдол, гажуудлаас үүссэн нөхцөл байдлыг нэг удаагийн далайлтаар дахин ийм арга хэмжээ авахгүй байх нөхцөлтэйгээр шийдэж яагаад болохгүй гэж. Тэгээд ч энэ аргыг олон оронд хэрэглэж ирсэн, хэрэглэж байгаа билээ. Тухайлбал, АНУ-ын муж улсуудад гэхэд жил бүр татварын өршөөл зарладаг байх юм. Улмаар татварын хувь хэмжээгээ багасгая. Татвараас зайлсхийсэн тохиолдолд одоогийнхоос илүү хатуу хариуцлага тооцдог болъё.
Өөр нэг чухал асуудал бол татварын шинэтгэлийн хамт төсвийн зарлагын шинэтгэлийг хийх хэрэгтэй байна. Төсвийн нуруун дээр байгаа шаардлагагүй төсөл, арга хэмжээ, жинхэнэ очих ёстой хүндээ хүрдэггүй санхүүжилт, үр ашиг нь тодорхойгүй хөрөнгө оруулалт, нүсэр бүтэцтэй албан байгууллагууд, хэрэгцээгүй удирдах албан тушаал, орон тоог цомхотгох, хаах зогсоох боломж бий. Төсвийн санхүүжилтийн зарчим, арга механизмаа ч өөрчилмөөр байна. Эдийн засгийн хувьд үр ашиг муутай гадаадын зээл, тусламжийг ч хязгаарлах хэрэгтэй.
Эдгээр цогцолбор арга хэмжээний үр дүнд татварын дарамт болон эдийн засагт эзлэх Засгийн газрын оролцоо харьцангуй бага болно, хамгийн гол нь зохицуулалтыг зөв хийх нөхцөл бүрдэж эхэлнэ. Үүнийг дагаад авилга, хүнд сурталын үүд хаалга ч хумигдана. Эдийн засгийн тогтвортой өсөлт хангагдана. Хувийн сектор, нэн ялангуяа бага дунд бизнест таатай орчин бүрдэнэ. Бизнесийн шударга бөгөөд эрүүл орчин бүрдэнэ. Хөдөлмөр эрхлэлт сайжирна. Хүн амын амжиргааны түвшин дээшилнэ. Ажилгүйдэл, ядуурал буурна.
Иймээс өнөөгийн тулгамдсан гол асуудлын нэг болох татварын шинэтгэлийг хугацаа алдалгүй хийх л үлдэж байна. Үүнийг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж, эдийн засгийн реформын үндсийг тавьж чадах эсэх нь гагцхүү улс төрийн намууд нийгмийн эрх ашгийн төлөө хамтын хариуцлага хүлээх чадвар, УИХ-ын эрхэм гишүүдийн итгэл үнэмшил, хүсэл зоригоос хамаарах болоод байна.

Л.ДАШДОРЖ Р.РИНЧИНБАЗАР
(өдрийн сонин 2005-10-21 253)