Тэгэхээр сонгуулийн хууль буруу байна гээд ам амандаа шаагивч, яг юун дээрээ алдаад, юугаа засах хэрэгтэйгээ тэр болгон олж харахгүй байгаа. тэгэхээр энэ талаар Сонгогчдын боловсрол төвийн дэд тэргүүн С.Жудаг гуайтай уулазж ярилцлаа.

Тэгэхээр Сонгууль гэдэг ард түмний эрхээ эдэлдэг ганц зүйл болоод байгаа. Манай сонгуулийн систем тийм ч сайн сайхан үр дагаварыг дагуулж чадахгүй байна л даа?

-Миний бие 1992 оны сонгуулиас дүгнэлт хийгээд боловсруулсан Монголын улс төрийн тогтолцоо иймэрхүү байвал ямар вэ.,Монгол Улсын Сонгуулийн Хууль гэсэн 2 төслийг Ерөнхийлөгч Энхбаяр,УИХ-ын дарга Нямдорж зэрэг эрх мэдэл бүхий хүмүүст удаа дараа хүргүүлж тэдгээрийгээ хэлэлцүүлж өгөхийг хүссэн боловч миний үгийг сонсох эрх мэдэлтэн олдохгүй байна. Сонгуулийг эрс шинэчилсэн хуулиар явуулах асуудлыг 2008 оны ээлжит сонгуулийн хугацааг алдалгүй заавал хэрэгжүүлэхийн тулд улс төрийн хүчний харъцаа ойролцоо байгаа одоогийн их хурал 2008 оны сонгуулийн хуулийг шинээр батлах ёстой. Тэгэхдээ бүхнийг шинээр эхэлнэ гэлгүй Үндсэн хуулинд оруулахаар миний товлосон зөвхөн төрийн байгуулалттай холбоотой зарим өөрчлөлтийг зөвшөөрөх эсэхийг шүүн хэлэлцүүлж юугий нь дэмжиж, юуг нь засаж залруулж, юуг нь үл зөвшөөрөхийг тодруулах замаар ажиллавал нийгэм улс төрийн хямралаас гарна гэж итгэж байна. Үндсэн хуулийн бусад нэмэлт өөрчлөлтийг хойшлуулж өргөн бүрэлдэхүүнтэй Их хуралд даатгах нь зохистой. Сонгууль бүх нийтийн ба улс төрчдийн гэсэн 2 шаттай байна гэж үзэж байгаа л даа.

Намуудын бүх нийтийн сонгууль нэр дэвшүүлэх эрхийг хасна гэлээ. Энэ талаар тайлбарлаач?

-Бүх нийтийн сонгуулийг Сонгуулийн Ерөнхий Хороо болон намуудын оролцоогүйгээр, хийх ажлаа олж ядан байдаг хурлын байгуулалгууд эрхлэн дөрвөн жилд ганц удаа явуулж гурван шатны хурлын гишүүнийг бүх шатны засаг дарга болон шүүгчдийн хамт нэгэн зэрэг сонгуулна. Бүх нийтийн сонгуулиар хөдөөгийн 310 сумаас нэг нэг, Хамгийн олон хүнтэй 5 аймгийн төвөөс тус бүр 3 эсвэл 4., Хамгийн цөөн хүнтэй 5 аймгийн төвөөс тус бүр 1 эсвэл 2.,Бусад аймгийн төвөөс тус бүр 2 эсвэл 3, нийслэлээс 20 эсвэл 27., нийт 372 эсвэл 400 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй Их хурал байгуулагдна. Улс төрчдийн сонгуульд нэр дэвшүүлэх эрхтэй намуудыг 1990 оны АИХ-ын сонгуулийн туршлагаар бүх нийтийн сонгуульд тэр эрхийг хассах хэрэгтэй.

Ингэснээр ямар үр дүн гарах ёстой вэ?

1. ялангуяа хөдөөгүүр зөндөө тохиолддог намын харъяалалаас болоод бие биентэйгээ дугарахгүй болтлоо түнжин мууддагаас монголын цөөхөн хүн амын эв нэгдэл сарнидаг,

2 хэдэн намын батлах өвөртөлсөн хүмүүсийн зэрэгцээгээр өөрийнхөө МАХН-ын батлах хаана байгааг олохоо байсан хүмүүс цөөнгүй байдаг,зарим сумын дарга албан хаагч намуудын аль нь ч ялж магадгүй гэж хаширлаад авгайгаа нөгөө намын гишүүн болгодог байгаа. Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутгийнхандаа ихээхэн нөлөөтэй нэгэн гэр бүлийнхэн 2 намд хуваагдсанаас сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчид тэр гэр бүлийнхнийг дагаж бас 2 хуваагдан ээлжлэн олонхи болдог тул сонгогчид алинд нь ч санал өгсөн ялгаагүй гэж үздэг. Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын ИТХ-ын 20 гишүүний 17 нь ах дүү хамаатан садангууд байгаа… гэх мэтийн инээдтэй ч юм шиг явдал алсын сайгүй.

3.Хорхой хүрмээр сайхан амлалтаар сонгогчдыг өөртөө татдаг,

4. сонгогчид хоорондоо талцан хэрэлдэж ард түмний эв нэгдлийг эвдэн бусниулдаг зэрэг маш олон гажуудал бохир явдал өргөс авчихсан мэт аяндаа байхгүй болно

5. бүх шатны хурлын гишүүнийг намаар түрий барьсан хэсэг бүлгийн эрхшээлд оруулалгүй өөрийнх нь оюуны чадавхийн хэр хэмжээгээр үзэл бодлоо чөлөөтэй уралдуулах боломжоор хангана.

6. сонгогчдыг хахуульдах мөнгө олохын тулд авилгалыг хөхүүлэн дэмжиж газар авахуулдаг дутагдал эрс хумигдна.

7.Хор найруулага, хуйвалдаан, санал худалдан авах зэрэг ажлууд гардан хариуцах эзэнгүй болж түүх болон үлднэ.

Тэгэхээр намууд улс төрийн сонгуульд яаж оролцох хэрэг вэ?

– Монголын улс төрчдийн хэн нь хэн бэ гэдгийг мэдээлэл муутай жирийн сонгогчид үнэнээр нь мэдэх ямарч боломжгүй. Харин тухай тухайн өрсөлдөгчдөөсөө давуу нь нотлогдон сонгогдсон 372, эсвэл 400 эрхэм гишүүн, нэр дэвшигчдийн хэн нь хэнээсээ илүүг өөр хооронд нь харьцуулаад бодитой дүгнэж чадах учраас Монголын улс төрчдийн хэн нь хаагуур байр суурь эзлэхийг тэд нараар үнэлүүлсний дагуу Их хурлын анхны хуралдаанаар товлон тогтоосон шийдвэр гаргах түвшний албан тушаалуудыг шилдгээр тодрогчдоор амлан авахуулахын хамт Монголын аль ч шатны удирдах боловсон хүчнийг авъяас чадвараар нь сонгон байршуулах боломж бүхий лавлахтай болох зорилгоор Их хурлын хүрээнд 2 дахь шатны буюу Улс төрчдийн сонгуулийг зохион байгуулна.

Сонгуулийг яаж явуулах вэ?

-Улс төрчдийн сонгууль хэрхэн явуулах тухай хуулийн төслөөсөө заримыг тодруулая.

Нэг.Улс төрчдийн сонгуулийг удирдан явуулах ажлын хэсгийг бүх намууд болон иргэний нийгмийн төлөөлөлтэйгээр байгуулж ахлагчийг дотроос нь сонгуулна.

Хоёр.Их хурлын анхдугаар чуулганы эхний хуралдаанаар байнгын ажиллагаатай Улсын бага хурал ба Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүний тоог товлон тогтоож, тэр 2-ын нийлбэрээс илүүгүй хүнийг нам тус бүр дэвшүүлэхийн зэрэгцээгээр мән төдий тооны хүнийг гишүүн бүр нууцаар сонгоно.

Таны нэг номон дээр хэлсэн байсан л даа. Сонгууль явуулах Албан тушаалтнуудыг 9 даваа давуулна гээд?

-Шилдэг улс төрчдийг тодруулж шийдвэр гаргах түвшний албан тушаалуудыг тохирсон эзэнтэй болгохын тулд 9 давааг давуулах буюу төдий тооны шүүлтүүрийг дамжуулах нь зохистой хэмээн үзсэн болно.Үүнд

1. 1-рт Шийдвэр гаргах түвшинд ажиллах хүн ямар шинж чанарыг эзэмшсэн байвал зохих вэ? гэсэн сэдвээр Их хурлын гишүүдийн дунд судлаачдыг оролцуулсан хэлэлцүүлэг явуулах

2. Их хурлын гишүүд нийт нэр дэвшигчдийн 5 минутад өөрийгөө танилцуулсан телевизийн бичлэгийг үзэх

3. Эрхэм гишүүдийн саналаар зарим нэр дэвшигчтэй Их хурал биечлэн танилцах

4. Гишүүн бүр саналын хуудсанд бичүүлэх хүмүүсийн жагсаалтыг нийт нэр дэвшигчийн 25 хувиас хэтрүүлэхгүйгээр гаргаха

5.Саналын хуудсанд бичүүлэхээр гишүүн бүрийн гаргасан жагсаалтыг нэгтгэн дүгнэж цуваагаар байр эзлүүлэх.

6. Цуваагаар байр эзлэгчдийн 33,3 хувийг таслан авч саналын хуудсанд бичихдээ цаг цаас хэмнэх зорилгоор хуудас цаасны 2 талд 4 захруу шахан тал тус бүрт 2 эгнээгээр байр эзэлсэн дугаартай нь хамт байрлуулах

7. Эрхэм гишүүн бүр намуудын нэр дэвшүүлсэнтэй ижил тооны нэр дэвшигчийг нууцаар сонгохдоо оноо өгнө.

8. Гишүүн бүрийн тавьсан оноог нэгтгэн дүгнээд бүгдийг цуваагаар байр эзлүүлнэ

9. Шилдгээр тодрогчид тухайн Их хурлын анхдугаар чуулганы эхний хуралдаанаар товлон тогтоосон албан тушаалуудаас 10 төгсөгчид сургуулийн хуваарь сонгодгийн адил амлан авна. Гэхчлэн боловсруулсан төсөл минь Монголын боловеон хүчнүүдийг бохир бусармаг явдалд хутгалдуулахгүйгээр бодит авъяас чадвараар нь сонгон байршуулах нөхцөл боломжийг нээн өгч байгаа юм.

Сүүлийн үед сонгуулийн мөнгөөр хийпэг болчихлоо гэж их ярих болжээ. Тэгэхээр энэнээс яаж гэтэлгэх ёстой вэ?

– Тиймээ. Мөнгөөр сонгууль хийдэг дэлхийн жишигийг монголоос тонилгохын тулд Нэг. ЯМАР ХҮНИЙГ СОНГОХ ВЭ гэсэн сэдвээр сонгуулийн кампанит ажил эхлэхийн өмнө хэвлэл мэдээлэлийн хэрэгслээр өргөн хэлэлцүүлэг явуулсны дараагаар мөн сэдвээр, сонгогчдод зориулан гаргасан захидлыг нэр дэвшигчдийн ээлжит уулзалт болон сонгуулийн холбогдолтой нэвтрүүлэг эхлэхийн өмнө дахин давтан сонсгосноор мэдээлэл муутай ард түмэн орлого ихтэй баян чинээлгийг нь биш, оюуны чадавхи сэтгэлгээ сайтай шударгыг нь сонгохын чухлыг яс махандаа тултал ойлгоно. Биеийн хүчээр нэгийг, оюуны хүчээр олныг давна гэдэг ч, хүн болгон адилгүй тул ухаантнуудын дотроос арай илүүг нь олж сонгоно. Хоёр. Аль ч тойргийн өрсөлдөгчид сонгуулийн кампанийн хугацаанд оровч гаравч хамт байж, дундаа нэг сонин гарган, телевиз радиогийн нэвтрүүлэгт хамт орж, сурталчилгааны материалаа нэг дор байрлуулсны үр дүнд өөр хооронд нь харьцуулан жишиж хэн нь хэнээсээ юугаараа илүү дутууг мэдэх, хөрөнгө зардал цаг хэмнэх, сонгогчдыг дахин дахин цуглуулж чирэгдүүлэхгүй байх, нэг нь нөгөөгөө нүүрнээс нь далдуур гүжирдэн гүтгэх боломж гаргахгүйгээр шүүмжлэлийг ил тод болгон, өрсөлдөөнийг адилхан цаг хугацаа орон зайд ижилхэн түвшинд явуулна. Гурав. Сонгогчдын саналыг худалдан авах ажлыг гардан зохион байгуулдаг намуудыг бүх нийтийн сонгуульд эс оролцуулснаар тэр уршигтай ажил эзэнгүйдэж баларна.

Дөрөв. Аймгийн төвүүд болон нийслэлийг ганц ганц тойрогтой болгочихоор тэнд илүү мөнгө зарах нь ямарч ач холбогдолгүй болж монголын сонгогчдын дийлэнх олонхид тараах мөнгө хэмнэгднэ.

Тав Хөдөөгийн сум бүрт өрсөлдөгчид хамтран уулзалт цуглаан зохиохдоо сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын ажилтны зуучлалын дор хөндлөнгийн буюу сумын даргын машинаар нутгийн нэг захаас эхлэн бүх сонгогчтой нүүр тулан уулзахад хоёр гурван өдрөөс илүү хугацаа шаардлагагүй. Хэрэв Их засаг их сургуулийн захирал Н.Ням-Осор Батширээт сумаасаа Их хуралд нэр дэвшье гэвэл түүнтэй хэн ч өрсөлдөхгүй байх. Батширээтийн адил өрсөлдөгчгүй ганц нэр дэвшигчтэй сумууд цөөнгүй гарах төлөвтэй. Өрсөлдөгчгүй нэр дэвшигч өөрийн унаагаар сонгогчидтой хийх уулзалтаа тэдэнд төвөг чирэгдэл учруулахгүйгээр хийгээд сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн бид нарын санал болгосон өргөтгөсөн хурлын шийдвэрээр Их хурлын гишүүний эрх авна гэхчлэн бүх нийтийн сонгуулийн ажлыг аль болохоор илүү хөрөнгө зардал гаргалгүй, төвэг чирэгдэл удалгүй, нэг нь нөгөө өрсөлдөгчөө нүүрнээс нь далдуур гүжирдэн гүтгэх боломж гарахааргүй байдлаар зохион явуулах юм.

Тэгвэл хэрхэн хариуцлага тооцох вэ?

-Хариуцлагын тогтолцооны заримаас энд дурдая л даа. Үүнд

Сонгогчдын хорин хувиас цөөнгүй хүний албан ёсны шаардлагын дагуу сонгуультан шууд огцордог

Байнгын хороод болон Сайд нарын ажлын тайланг Их хурал жил бур сонсож тус тусд нь цуваагаар байр эзлүүлэн дүгнэдэг,

Ёс суртахууны дутагдал гаргасан буюу өндөр шаардлагыг хангаж чадаагүйг нь огцруулдаг

Удирдах ажилтныг шилдэг улс төрчдийн жагсаалтын эхний хэдэн хүнийг өрсөлдүүлэн тавьдаг тогтолцоонд тус тус шилжүүлэх ёстой.

Тэгвэл ерөнхийлөгчийн хувь?

-Элбэгдоржийн засгийн газрын 2 сайдыг огцруулахгүй гэж бүх хүчээрээ тэмцээд амжилт олоогүй жишээтэй хүчгүй Ерөнхийлөгчийг бөөн зардал чирэгдэл хэрүүл тэмцэл өрнүүлэн бүх ард түмэн сонгодгийг зогсоох,

-Ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй байсан Ерөнхийлөгч засгийн газрыг удирдах.

– Монголын нийт улс төрчдийн дотроос бүх ард түмнийг төлөөлсөн өргөн бүрэлдэхүүнтэй Их хурлын гишүүдийн итгэлийг хамгийн их хүлээсэн хүний хувьд тэрээр ганцаараа төрийн хамгаалалтад байх

-Ерөнхийлөгч Их хурлаас сонгогдон түүнд ажлаа тайлагнах

-Ерөнхийлөгчийг огцруулахаас айн болгоомжилдог хүмүүс л тэр хүнээр засгийн газар удирдуулахыг эсэргүүцдэгтэй уялдуулан өргөн бүрэлдэхүүнтэй Их хурлаас 9 шүүлтүүрийг дамжихдаа магнайлан Ерөнхийлөгч болсон хүн дутагдал гаргаад муу ажиллаад огцрох тохиолдол бараг гарахгүй гэдэгт итгэж болно гэж зориуд хэлье.

Тэгвэл эндээс үүсэн гарах ямар нэгэн сөрөг үр дагавар байгаа юу?

– Миний төслийн үндсэн үзэл санаа хэрэгжвэл одоогийн эрхэм гишүүн бүр 2008 оны сонгуулиар дахиад Их хурлын гишүүнээр сонгогдох бүрэн боломжтой. Өөрийнхөөсөө бусад хэдэн сумын таньж мэдэхгүй сонгогчдоос сонгогдчихсон хүн чинь уугуул сумаасаа гуйлгүй гуядаад гарна. Зарим нь дотнынхоо 2 хүнийг Монголын парламентад суулгах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Ц.Нямдорж Малчин сумаасаа Цэвээнжавыг ч юм уу хэн нэгнийг сонгогдох бололцоо гаргахын тулд өөрөө аймгийн төвөөс буюу тэндээс Д.Дорлигжавыг ч юмуу гаргахын тулд нийслэлээс нэр дэвших буюу 3 шатны алинаас нь ч нэр дэвшихгүй байхад улсын эрх ашигт илүү нийцнэ. Учир нь улс төрчдиин сонгуульд нам нь Ц.Нямдоржийг нэр дэвшүүлэх төдийгүй Их хурал түүнийг шийдвэр гаргах түвшинд үнэлэх нь гарцаагүй гэж хэлбэл буруудахгүй байх.

Тэгэхээр одоо энэ төсөл хэрэгжихэд чухам юву шаардлагатай болоод байгаа хэрэг вэ?

-Нэг сумаар 2 туулай буудна гэсэн үг байдаг. Минийх хэрэгжвэл, 2 сумаар 28 туулай оносонтой дүйцүүлмээр онцгой ач холбогдлыг Монгол орон, Монголын ард түмэнд үзүүлнэ. Зундуйн Доржийн хэлсэн шиг Тэгэх үү дээ, болих уу даа хэмээн эргэлзсээр байгаад олон жилийг алдсан дутагдлыг давтахгүйн тулд шийдвэртэй тэмцэхээс аргагүй боллоо.Тэгэхдээ би ганцаараа зүтгээд үр дүнд хүрэхгүй тул өөрөө зохицуулагчийн үүрэг гүйцэтгээд Сонгогчдийн эрх ашгийг хамгаалах хөдөлгөөн хошуучлан бусад төрийн бус байгууллагууд болон түмэн олон иргэдээ өргөн оролцуулах замаар уул амлалтаа яс хэрэгжүүлэхдээ хэнээс ч мөнгө гуйхгүй. Төрөөс ганцхан зүйл буюу төслөө хэрэгжүүлэх зөвшөөрөл хүснэ. Хэрэв төрийн зөвшөөрөл олдвол иргэн миний бие 2008 оны бүх нийтийн сонгуулийг алба амины мөнгө хөрөнгө илүү гарздахгүйгээр, хэрүүл зарга гаргаж ард түмний эв нэгдэлд сэв суулгахгүйгээр, иргэн төвтэй өргөн бүрэлдэхүүнтэй бусдын хуйвалдаан хор найруулгад автагддаггүй Их хурал байгуулаад зогсохгүй улмаар Их хурлын хүрээнд улс төрчдийн сонгууль явуулж ард түмний хүсэн хүлээсэн хамгийн зөв шударга хүмүүсийг шийдвэр гаргах түвшинд байршуулж чадахаа илэрхийлье. Миний төслүүд төр нийгмийг хямралаас гаргаж, түмэн олныг амгалан тайван боломжийн амьдарахад эерэгээр нөлөөлөхүйц олон зүйлийг шинээр буй болгох учраас Монголын нийгэм төрд хувьсгал гэж нэрлэх хэмжээний маш том өөрчлөлт шинэчлэл авчирна гэдэгт итгэлтэй байгаа.

-Танд баярлала.

/Olloo.mn/

Б.Ану