дэд бүтэц сул хөгжсөн. Газрын тосны бүтээгдэхүүний хэрэглээгээр нэг улсаас үндсэндээ бүрэн хараат. Жилийн хэрэглээ нь сая тонн ч хүрэхгүй, 800.000 орчим тонн буюу томоо хон улс орнуудын хувьд үнэрлэх төдий хэмжээтэй ч ямагт өлсгөлөн, дутуу дунд уур явах. Оросуудын хаврын тэнгэр мэт хуйсгануур ааш араншингаар газрын тосны бүтээгдэхүүний үнэ дээш доошоо байнга савлаж, тэр хэрээр өргөн хэрэглээ ний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өөрчлөг дөн, инфляц өгсөж уруудна. Үнэ хямд байгаа үед нь ахиухан нөөц бүрдүүлээд авах нь зөв гэж ухаарсан Засгийн газар ийм шийдвэр хэд хэдэн удаа гаргасан ч бүтэлтэй юм болсонгүй. Импортын ганц суваг тай байх нь бусдын хараат болоход хүргэж байна гэж тооцоод Хятад, Казахстан зэрэг орноос Манайд жаахан бензин өгч байгаач гэж царайчлавч цатгалан муур шиг тэд цээжээ хүржигнүүлэхээс хэтрэхгүй.

Катар, Кувейт мэтийн хаа холын Булангийн орнуудаас түүхий нефть авч, түүнээ нэрээд өөрийн гэсэн шатахуунтай болъё хэмээн их санаалавч авчрах арга байхгүй мухардана. Зам зуурын аль нэг улсын үйлдвэрт нэрье гэхээр одоо авч байгаагаасаа илүү үнэтэй болчих гээд хэцүү. Өөртөө үйлдвэргүй болохоор түүхий нефть авчраад ямар шатааж дулаацалтай биш. Энэ мэт элдэв гацаанаас гарахын тулд Шинэчлэлийн Засгийн газар нефть импортлогч компаниудын экспортын үнийн зөрүүг нөхөхөд зориулан зээл олгох шийдвэр гаргаад удаагүй. Аль алиныхаа сонирхлыг бага боловч тэгшитгэж байгаа арга мөн нь мөн боловч удаан наслахгүй нь хэнд ч тодорхой.

Монгол уг нь бага боловч газрын тос ны нөөцтэй. 1993 оноос хойш газрын тосны хайгуул хийж, хайснаа олж, 119 сая тон нын нөөцтэй болох нь тогтоогдож, ул сын маань Ерөнхийлөгч баярласандаа мон гол газ рын тосоор монгол дээлээ мя лааж байв. Энэ бол манай улсын 30 жилийн хэрэг цээг хангах нөөц гэсэн үг. Улмаар 2015 онд нэг сая тонн, 2029 онд 1.6 сая тонн нефть олборлох төлөвтэй гэсэн судалгаа гарсан. Гадна дотнын компаниуд энэ зүг рүү хошуурч, хайгуулын ажил идэвхжсэн 2000 оноос хойш нефтийн бүтээгдэх үүн, хий, шингэн түлш үйлдвэрлэх 15 аж ахуйн нэгж тусгай зөвшөөрөл авсны зургаа нь үндэсний компаниуд байв. БНХАУ-ын Петро Чайна Дачин Тамсаг тэргүүтэй ол бор логчид жилд 700.000 орчим тонн түүхий газрын тосыг экспортолж байгаа мэдээ хамгийн сүүлд сонсдов.

Тиймээс Засгийн газар асар их хөрөнгө шаардах стратегийн чухал үйлдвэрээ төрийн дэмжлэгтэйгээр, хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтарч байгуулах шийдэлд хүрч, Шинэчлэлийн Засгийн газар Монгол Улсын эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор газрын тосны олборлолтыг нэмэгдүүлж, нөөц нь тогтоогдсон Дорнод, Зүүнбаянд боловсруулах үйлдвэр байгуулна хэмээн мөрийн хөтөлбөртөө тусгалаа. Ашгүй, бид өөрийн гэсэн үйлдвэртэй, Монгол гэсэн шошготой газрын тостой болж, 100 хувь гаднын хараат байдлаасаа тал хагас боловч ангижрах нь хэмээн ард олон баярлав. Гэтэл нэгэн нартай өдөр Засгийн газар маань Японы 600.0 сая ам.долларын зээлээр жилд 2.0 сая тонн газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг Дарханд байгуулах шийдвэр гаргачих нь тэр. Засгийн бодлого яагаад ийнхүү гэв гэнэтхэн өөрчлөг дөж орхисон нь анхаарал татаж буй юм.Шийдвэр гаргах нь Зас гийн газрын эрх. Шийдвэрийг шүүмжлэх, шүүх эрх нь ард түмнийх, хэвлэл мэдээллийнх. Тиймээс Төөрсөн төөрөг буюу Буруу ну тагт буурь зассан газрын тосны үйлдвэрийн асуудлыг сөхөж үзэхээр шийдэв.

Монгол Улсын нефтийн нөөц нутгийн зүүн буюу зүүн өмнөд бүсэд бий. Тэн дээс Дарханы үйлдвэр түүхий эдээ авахгүй юм байх. Өөрийн өвөрт буй баялгийг өөрсдөө идэж уух биш, ах дүү хятадуудад өгч байх нь найрамдалт харилцаагаа нандигнаж буй хэрэг юм гэнэ ээ. Сайн санаа, сайхан сэтгэл энэ мөн гэж үү? Гэхдээ энэ сайхан сэтгэлийн цаана гарцаагүй гэмээр нэг аксиом нуугдаж буй юм. Тамсагаас Дар хан хүртэл 1200, Зүүнбаянгаас Дархан ор тол 800 орчим км. Тэндээс түүхий нефть тээвэрлэнэ гэдэг хатсан ааруул хазахтай адил. Зардал чирэгдэл нь хэцүү юм болно. Зүүнбаянгаас төмөр замаар тээвэр лэж бол дог юмаа гэхэд алдарт Мэнэнгийн тал, Тамсагбулагийн сав нутгаас цистернүүд тоос босгон уралдсаар Дарханд очно гэдэг ёстой л Мянгуужингийн үлгэр. Тиймээс тэд ОХУ-аас буюу Дарханаас 150- хан км-ийн цаанаас түүхий нефть авна гэж тооцож байгаа юм байх. Оросууд би дэнд нефтээ өгөх үү үгүй юү, өгснийхөө араас ямар нөхцөл болзол тавьж болох вэ гэдэг асуудлыг дараа өгүүлэх тул түр хойш тавиад зөвхөн тээвэрлэлтийн нөхцөл, төмөр замын асуудлыг цухас боловч тайлбар лах гэж оролдъё.

Жилд 2.0 сая тонн түүхий нефть Оросоос авчрах мөрөөдөл бүтэхгүй л болов уу. Яагаад гэвэл манай төмөр замын тээх, нэвтрүүлэх хүчин чадалд дэндүү ахадсан тоо. Нефть тээвэрлэдэг вагон цистерн 50 тоннын багтаамжтай. Тэгэхээр 2.000.000 тонн нефть гэдэг бол 40.000 вагон гэсэн үг. Сардаа 3333 вагон ирэх нь. Ийм тооны вагон ирээд, буцна гэж тооцвол бүр 6666 болох нь. Нэг цуваанд ойролцоогоор 30 вагон чирнэ гэвэл 222 цуваа буюу 222 толгой, хоногт долоон цуваа явж таарна. Ийм хэмжээний вагон, ачааг нэвтрүүлэх чадвар Сэлэнгэ, Дарханы боомтод одоогоор байх гүй, ойрын жилүүдэд ч өөрчлөгдөх гүй нь тодорхой байгаа юм. Улсын хэм жээнд неф тийн бүтээгдэхүүн тээвэрлэдэг вагон цистерн ердөө 34 байдаг гээд бодохоор ямар аймаар их ажил, айхтар ланжгар асуудал яригдаж байгаа нь тодорхой биз ээ. УБТЗ-аар тээвэрлэх ачааны хэмжээ сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдэж, боомтуудын хүчин чадал хүрэлцэхгүйгээс хил дээр вагон саатах нь гэм биш зан болсон. Нийт 1815 км төмөр замтай манай улсын төмөр замын суурь бүтцийн хамгийн дээд хүчин чадал нь жилдээ 20.0-22.0 сая тонн ачаа тээвэрлэх боломжтой. Хамгийн сүүлд 2011 онд 18.0 сая тонн ачаа тээвэр лэж түүхэндээ дээд амжилт тогтоожээ. Тэгвэл зөвхөн Дархан зөрлөг дээр 2.0 сая тонн ачаа ирнэ гэдэг дааж давахын аргагүй юм болох нь тодорхой байна. Хоногт долоон цуваа буюу 210 орчим вагон, сард 222 цуваа буюу 7000 орчим ва гон хүлээж авч, ачааг нь буулгахын тулд орчин үеийн сайтар тоноглогдсон эстакад (маневр хийх төмөр замын салаа, сүлжээ, газрын дээгүүр доогуур байгуулсан ачих, буулгах төхөөрөмж) шаардлагатай болно. Нөгөөтэйгүүр нефтийн бүтээгдэ хүүнийг тусгай зориу лалтын хоолойгоор л буулгадаг гэдгийг мар таж болохгүй. Тэрийг худаг хэмээн нэрлэдэг ч энэ бол ганц бүдүүн турба биш, бүхэл бүтэн инженерийн байгууламж. Тийм байгууламж Дарханд байх гүй. Энэ мэт байхгүйг бий болгохын тулд асар их хэмжээний хөрөнгө шаардагдахаас гадна 3-5 жилийн бүтээн байгуулалт өрнөнө.

Ерөөс тэр их ачааг хүлээн авах, буулгах төмөр замын сүлжээг байгуулахын тулд дахиад 600.0 сая орчим ам доллар шаардлагатай юм билээ. Тэгэхээр Дарханы неф тийн үйлдвэр 1.2 тэрбум ам доллараар босох нь ээ. Төв Азийн бүс нутагт замын зургаан үндсэн чиглэл байдаг. Эдгээрийн нэг нь манай орны нутаг дэвсгэрийг босоо тэнх лэгээр дайран өнгөрч буй Транс-Монго лын төмөр зам болон түүнийг дагасан авто зам юм. ТрансМонголын төмөр за мын хүчин чадал хамгийн дээд хязгаар таа хүрчихээд, аахилж уухилж буй. 2011 оны байдлаар дээрх зургаан төмөр замын хурд дунджаар 6.5-24.9 км/цаг бай гаа аж. Манай Транс-Монголын төмөр зам 6.5 км/цаг буюу хам гийн удаан, мэл хийн хурдтай замд тооцогддог юм байна. Тэгэхээр Дарханд сард 3333 вагон ачаа ирээд, түүнийг буулгаж буцаана гэдэг бол мэлхийд тэмээний ачаа ачаад, морины хурдаар давхи гэсэнтэй агаар нэгэн болох нь тодорхой бус уу.

Үүний оронд Засгийн газар маань мө рийн хөтөлбөртөө тусгасны дагуу зүүн талын Дорнод, зүүн өмнөд Зүүнбаяндаа мөнөөх үйлдвэрийг баривал түүхий эддээ ойр, өөрийнхөө өр, барьцаагүй газрын то сыг ашиглах, үндэсний гэж хэлж бо лох үйлдвэрлэлийн цоо шинэ салбарыг хөгжүүлэх, ядаж л тээврийн хувьд зовлон бага байх, хэнд ч илэрхий бодит боломж байгаа билээ. Төмөр замын нэвтрүүлэх хүчин чад лын өнөөгийн бөгөөд ойрын ирээд үйн нөх цөл төлөв, зүтгүүр, чингэлэг гэх мэт хөд лөх бүрэлдэхүүний хэт хуучирсан бодит бай дал, замын байгууламж, дохиолол хол боо гэх мэт дэд бүтцийн байгуулам жийн яая даа гэмээр ядруу төрхийг хамтатган тооцвол Дарханд нефтийн үйлдвэр байгуулах шийдвэр төөрнө төөрнө гэхэд төө биш, алдын зайтай алсаар даялсан нь тодор хой байна.

Б.Тэгш