мэдээллээ. Цаад утга нь Монгол Улсад атомын ца­хил­гаан станц ба­рих шаард­­лагатай байгааг илэр­хийлсэн юм. Манай улс дотоодын хэ­­рэгцээндээ 3.5 сая тонн нүүрс хэрэглэдэг байсан бол 2013 онд 9.6 сая тонн болж өссөн. Таван жилийн дараа 20 сая тонн нүүрс хэрэглэх тооцоог гаргасан байна.

Дулааны цахилгаан станцын нэг сая тонн нүүр­сээр гаргах эрчим хү­чийг атомын цахилгаан станц нэг кг уранаас гаргах бо­­ломжтой аж. Зөвхөн Улаан­­баатар хот 2018 он гэ­хэд 50 тоннын даацтай 4000 ва­гон нүүрс хэрэглэх бол атомын цахилгаан станцаар хэ­рэглээгээ хан­гахын тулд ганцхан пор­тер уран­тай бол ямар ч асуу­далгүй өвлийг давах юм байх.

Атомын цахилгаан станц нь хамгийн хямд ца­­­хил­гаан үйлдвэрлэхээс гадна ашиг­­лалтын зардал нь ду­лаа­­ны цахилгаан станцаас дөрөв дахин бага, олон дэд бүтэц хэрэглэдэггүй, 11 дахин бага талбай эзэл­дэг, хүлэмжийн хий ял­га­руул­даггүй байгальд ээл­тэй гээд олон давуу тал бий гэд­гийг Цөмгийн энергийн газ­рын мэргэжилтэн Д.Жар­галсайхан онцолж байлаа.

Түүнээс цө­мийн эрчим хүчний талаар дараах тод­руулгыг авлаа.

-Өмнө нь байгаль орчны иргэний хөдөлгөөнийхөн цө­мийн эрчим хүч шиг аюул энэ дэлхий дээр байхгүй та­лаар мэдээлж байсныг одоо төрийн байгууллагууд эрс няцааж байна. Үүнд ард ир­­гэд төө­рөлдөөд байх шиг байна?

-Ер нь цөмийн станц ба­рихад хоёр янзын зам байдаг бололтой. Нэг нь Хойд Со­лонгос, Хятадын зам. Энэ за­маар явахын тулд ард ир­гэдээс ямар нэгэн санал хү­сэлт сонсох шаардлагагүй Зас­гийн газар нь хийнэ л гэ­сэн бол хийнэ. Харин нөгөө зам нь АНУ, Японы асуудлаа шийдэж байгаа арга барил. Энэ нь иргэдэд үнэн учрыг ойлгуулан хэлэх замаар асуудлыг шийднэ гэсэн үг. Манайд ард түмнээсээ нуух, аль эсвэл шууд хүчээр шийдэх боломж байхгүй учраас үнэнээ хэлээд л ойлгуулах хэрэгтэй.

Гадаад улс орнуудын ашиг сонирхол, манай төрд байгаа зарим албан ту­­шаалтнуудын ашиг со­нир­хол, сэргээгдэх эрчим хүч, дулааны цахилгаан станцаас гарах эсрэг мэ­дүүлэг гээд маш олон бэрх­шээл байна. Яг одоо төрийн тэргүү­нээсээ эхлээд жирийн ир­гэн хүртэл бүгд л атомын цахилгаан станцын эсрэг байгаа мэт харагдана. Ойл­гуулж хэлэх танин мэдүүлэх зүйл огт хийхгүй байгаа энэ нөхцөлд жирийн иргэд айж эмээх нь зүй ёсны хэрэг. Харин төр барьж байгаа нөхдийн өнөөдрөө гэсэн зу­сарч үзэл улсын ирээдүйд утаан хөшиг болж байгаа нь харамсалтай.

Гэтэл дэлхий нийт ато­мын цахилгаан станц хэ­рэг­лэхийг эрмэлзэж байна. Нийт эрчим хүчний хэрэглээ 12 дахин нэмэгджээ.

-Олон нийтийн дунд атомын цахилгаан станцаас татгалзаж байна гэ­­­сэн мэ­­дээлэл их байдаг. Та­ны хэлж байгаагаар бол нэ­мэгдээд байгаа хэрэг үү?

-Тийм ээ. Би энд маш олон жишээ хэлж чадна. Тухайлбал БНХАУ-д цөмийн эрчим хүчний реактор 26-г барьж буй бөгөөд цаашид 74-ийг нэмж барихаар тө­лөвлөж байна. Энэтхэгт до­лоог барьж, 56-г төлөвлөж, ОХУ 10-ыг барьж, 14-ийг тө­лөвлөж, АНУ-д хоёрыг барьж, 13-ыг төлөвлөж, Япон хоёрыг барьж гурвыг төлөвлөж, БНСУ тавыг барьж, зургааг барихаар тө­лөвлөж байна. Ийм жишээг Англи, Франц, Канад зэрэг орны хувьд ч дурдаж болно. Хөг­жиж буй орнуудаас Вьет­нам 2020 онд ашиг­лал­тад оруулах, тус бүр 2000 мВт чадалтай хоёр цө­мийн станцынхаа нэгийг ОХУ, нөгөөг нь Японы тус­ламжтайгаар барьж бай­­на. Арабын Эмират 1400 мВт чадалтай дөрвөн реактор 2020 онд ашиглалтад оруу­лах тухай 40 тэрбум ам.дол­ларын өртөгтэй гэ­рээ БНСУ-тай байгуулаад ажилдаа орлоо.

Йордан 2020 онд эрчим хүчний анхны реактороо ажилд оруулахаар дэд бүтцээ байгуулж байна. Цөмийн эрчим хүчийг ашиг­лахаар бэлтгэж, тө­лөв­­лөж буй Малайз, Ин­донез, Египет, Бангладеш, Тай­ланд, Филиппин, Шри-Ланка, Венесуэл, Кени зэрэг олон орон байна. Эдийн засгийн хөгжлийн талаар юм хийх гэж байгаа бол хамгийн түрүүнд эрчим хүч хэрэгтэй. Тиймээс эрчим хүчний зөв шийдлийг олох л хэрэгтэй байна даа. Одоо сонгууль дууссан. Ажлаа хий гэж тэдэнд хэлмээр байна. Санал авах гэж ард түмнээс асууя гэдгээ болих хэрэгтэй. Улс орны хэтийн бодлогыг шинжлэх ухааны нарийн тооцоогоор эрдэмтэд гаргаж ирэхээс биш ард түмэн гаргадаггүй.

Тийм учир Монголын ирээдүйд санаа зовж байгаа бол эрдэмтдийн үгийг сон­сож, үйл хэргийг зөвөөр эхлүүлэх учиртай.

-Фүкүшимагийн осол дэлхий нийтийг цочроосон. Үнэхээр л айдаст автуулсан үйл явдал байсан шүү дээ?

-Урьд өмнө нь долоон магнитутын хүчтэй газар хөдлөлтөд цөмийн реактор яаж тэсэхийг үнэндээ хэн ч мэдэхгүй байлаа. Харин Фүкүшимагийн осол нэг та­лаар туршилт болжээ. Мэ­дээж хэрэг физикээс хол хүмүүст айдастай үйл явдал болсон. Эрдэмтэд тэр дундаа цөмийн мэргэжилтнүүдэд зориг өгсөн гэдэг. Долоон маг­нитутад яах ч үгүй байгаа юм чинь бид хөргөлтийн системээ найдвартай хий­чихвэл цөмийн реактор тийм ч амархан эвдрэхгүй эд гэдгээ батлав. Тиймээс цө­мийн реактор нэмэгдэж байна.

-Ер нь манай иргэд уран, цөмийн эрчим хүчний тухай мэдлэг дутмаг байдаг. Тиймдээ ч уранаас үхэр мал хордлоо гэж шуугицгаасан шүү дээ. Ийм нөхцөлд тө­рийн зүгээс атомын ца­хил­гаан станц барилаа гэ­хэд ард иргэд нь байнгын айдас­тай байх юм биш үү?

-Бид хий хоосон зүйлээс айгаад хөгжлийн ард хо­цорвол харамсалтай. Анх­ны атомын цахилгаан станц 1954 оноос ажиллаж эхэл­сэн бол өдгөө 32 оронд 435 цөмийн эрчим хүчний реактор, хөдөлгөөнт 400 гаруй, судалгааны 200, нийт 1000 гаруй реактор ажил­лаж эрчим хүчээр хан­гадаг. Түүний нэг болох Фу­кушима анхдагч цөмийн реакторуудын нэг. Тэр үед Монгол улс ямар техник хэрэглэж байв. Чехийн Шкода машин 1960 онд Монголд иржээ. Бид ерөнхийдөө салга амбан, газ-51-тэй байсан үе. Үүнийг замын хөдөлгөөний дүрэм батална.

Тухайн үеийн за­мын хө­дөл­гөөний дүрмээр Дөр­­вөн замын уулзвар дээр дөрвөн талаас зэрэг ир­вэл жолооч нар нь бууж ярил­цаж тохиролцсоны үнд­сэн дээр хэн нь эхэлж явахаа шийднэ Монголд техник ийм дүрэмтэй байхад дэл­хийд Атомын цахилгаан станц ажиллаж байж. Саяхан 1990 он гартал бид 3ил-130, УАЗ-469, Аавын цээж-тэй, 120 км газарт хонож очдог, 40 л түлш хэрэглэдэг байв. Өнөө­дөр бид тийм газарт бараг ганцхан цаг явж, дөрвөн литр бензин хэрэглэх тех­ни­кийн дэвшилд хүрлээ.

Арал дээр дайвалзаж бай­гаа хүмүүстэй өөрсдийгөө зүйрлээд суугаа нь дэндүү ичмээр. Атлант, Номхон да­лай хоорондох эх газрыг эрх­шээж явсан Их Монголын үр сад мөн үү бид. Шинэ техник бүхэн цөмийн технологитой хол­богдож байна. Цөмийн болон цацрагийн ямар нэг эрсдэлтэй зүйл тохиолдлоо гэхэд хамгийн түрүүнд цөмийн энергийн газар, онцгой байдал, мэргэжлийн хяналтын газрын хэдэн мэргэжилтнүүд торгуулийн сумангийн цэрэг шиг явна. Өөр хэн ч явахгүй. Хөгжихийн тулд биш амьдрахын тулд цөмийн энерги хэрэглэх цаг ирнэ.

-Яагаад?

-Хэн нэгэн очоод ураныг хэмжээд тогтоочихож болдог юм бол мэргэжлийн байгууллагаар яах юм бэ. Эрдэмтэд хамаг цаг заваа шинжлэх ухаанд зориулахын хэрэг байна уу. Ураныг дагаад 300 төрлийн минерал байдаг бөгөөд зардралын урвалаас хамаарч 40 төрөл болдог. Гамма, бетта, альфа гэж цацрагийг гурван янзаар ангилдаг. Үүнээс гадна уурхай ажиллаж эхлэхээс өмнө бараг 10 жил зарцуулдаг. Зарим нь түүнээс ч олон жил. Энэ олон жилд судалгаа л хийдэг. Хөрс, ургамал, агаар, ус гэх мэт. Хэдэн төрлийн амьтан байна, түүнээс шувуу хэд, нүүдлийн, гүйдлийн, нутагшсан, үржлийн, газрын хэвлийн, ой модны гэх мэт бүхнийг олон жилийн давтамжаар, өвөл, хавар, зун, намар, өнтэй, гантай жил гээд маш олон төрлийн судалгааг, олон аргачлалаар хийдэг.

Уурхай ажиллах явцад нөгөө судалгаа хэвийн байна уу, үгүй юу гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд байнга хянаж шалгадаг. Ямар нэг зүйл өөрчлөгдсөн бол юу нь яаж өөрчлөгдөж вэ гэдгийг нарийвчлан тулгаад дүгнэлт гаргадаг. Үүнийг л шинжлэх ухаан гээд байгаа юм. Амьдрал бол шулуун зам биш. Аз жаргал алган дээр байдаг бол агуу их эрдэмтэд амьдралаа юу гэж шинжлэх ухаанд зориулах юм.

Одоо зөвхөн хөгжих тухайд цөмийн энерги ярьж байна. Удахгүй амьдрахын тулд цөмийн энерги хэ­рэглэнэ.