Монгол Улсын Зөвлөх геологич Д.Ганбат: Геологийн салбар улсын хөгжлөөс 20-30 жилээр түрүүлж явж байж хөгжил бодитоор байх ёстой гэж үздэг.

Байгалийн шинжлэх ухаан тэр дундаа эх дэлхийнхээ үүсэл хөгжил, түүнийг бүрдүүлэн буй хөрс шороо, чулуулгийг таньж мэднэ, ойлгож ашиглана гэдэг амаргүй бөгөөд ихээхэн хүч хөдөлмөр, цаг хугацаа, оюуны их сэтгэлгээ шаардсан ажил билээ.

Геологич гэдэг хүн газар дэлхий дээр өнөөдрийн бидний харж байгаа олон төрлийн чулуулаг хурдсыг шинжлэн судлахдаа олон мянган, олон сая жилийн тэртээх дэлхий дээр болон газрын гүнд бий болж байсан үйл явцыг сэргээн тунгааж, ургуулан бүтээж чадаж гэмээ нь чулуу түүнтэй холбоотой түүхийг бодит байдалд дөхүүлэн гаргаж ирдэг. Ингэж чадсан тохиолдолд хаана ямар орд илрэл, ашигт малтмал байх талаарх дараагийн асуудал илүү тодорхой болдог.

Газрын гадарга дээр байгаа хурдас чулуулаг түүний тогтоц хэлбэр хэмжээ бол зүгээр л гаднах харагдах байдал, царай зүс төдий юм. Харин түүнийг шинжлэн судалж үнэн дүр төрхийг гаргахын тулд жинхэнэ геологич хүний мэргэжлийн ур чадвар, туршлага, сэтгэх, ургуулан бодох, хийсвэрлэх, харьцуулан нэгтгэх гээд бүхий л талын авьяас шаардсан нөр их ажил юм. Өвсөн дотроос зүү олохтой адилаар геологич хүн орд газрыг нээн илрүүлэх, бүтээхийн тулд маш өргөн хүрээнд судалж байж бий болгодог.

Өргөн уудам газар нутгийг судалж түүний геологийг ойлгож байж, түүнтэйгээ харьцуулахад хумсын толион чинээ хэмжээтэй орд гэж нэрлэх нэгнийг нээн илрүүлж бүтээл болгон гаргаж ирдэг болохоор геологич гэдэг хүн сэтгэгч юм даа гэж би өөрийн эрхгүй боддог. Тийм хэмжээнд хүрсэн хүнийг жинхэнэ геологич гэж нэрлэх байх.

Геологич хүн энэ бүгдийг гүйцэлдүүлэхдээ хэдэн арван, хэдэн зуун сая жилийн өмнөх дэлхийн өнгө төрхийг толгой дотроо ургуулан бий болгож түүнээс хойших цаг үе үйл явцыг нэг бүрчлэн зөв гаргаж байж үр дүнд хүрнэ. Тиймээс заримдаа хийсвэрлэх, магадгүй таамаглах магадлалын онолыг ч эзэмшсэн байх ёстой болдог. Тэгж байж гэмээ нь бодит байдалд дөхүүлсэн үнэмшил бүхий бүтээлийг бий болгодог.

 

Геологийн шинжлэх ухаан газар дэлхийг бүрдүүлэгч хурдас чулуулгийг судлахдаа дэлхийн хэмжээнд нэг хэлээр, нэг нэр томьёогоор ойлголцож байж адил төстэй үйл явц болсон газар нутаг, түүний онцлогийг харьцуулан үзэх боломжоор хангагддаг.

Монгол орны хувьд өмнө талаараа хятадын, хойд талаараа сибирийн тавцангуудад шахагдсан, түүний улмаас олон тооны гүний болон гадаргын үйл явцуудад нэрвэгдэж, атриажилт, ан цавшилт, хагарал эвдрэл, хувирал өөрчлөлтөнд ихээхэн орсон тайлж ойлгоход нэн ээдрээтэй тогтоц бүрдлийг өнөө цагт бий болгосон байна. Энэ нь нэг талаараа судлаачдад хүндрэлтэй мэт боловч ойлгож судлах хүсэл шуналыг хөдөлгөсөн, мэдлэг чадварыг сорьсон сонирхолтой тогтоцтой газар нутаг юм.

Газрын гадарга дээр илрэн гарсан чулуулаг хурдас, ашигт малтмалын илрэл газрын гүндээ үргэлжлэхгүй тасарч эвдэрч хэдэн метрээс хэдэн зуун метрийн цаана байх нь энгийн мэт. Эндээс газрын гадарга дээр илэрсэн, олж тогтоогдсон илрэл, илэрц бүхэн орд болохгүй, сонирхол татахгүй байх нь элбэг. Газрын гадарга дээрх илэрсэн сонирхолтой бүтэц тогтоц нь нар, салхи, бороо усны нөлөөгөөр элэгдэж хэмхэрээд дуусаж байх нь ч таардаг байна. Монгол орны хувьд өнөөдрийн байдлаар тэртээ 1 тэрбум 300 сая жилийн настай чулуулгийн тогтоцоос авхуулаад бараг бүх эрин, галавын чулуулаг, хурдас хуримтлал тогтоогдоод байна.

 

Намайг багад монгол айл бүрт байдаг нэг зүйл бол эрээлсэн болон сийлбэр бүхий гэрийн хойморт залрагч авдар гэдэг эд байлаа. Одоо цагт сейф, шкаф гэх мэтээр өөрчлөгдсөн талтай ч эргээд авдрын соёл, уламжлал газар авч байна. авдранд гэрийн эзэн, эзэгтэй хоёроос өөр хүн хэр барагтай бол хүрдэггүй, хүүхэд бүрийн дотор нь юу байдаг юм бол гэж үзэхийг хүсдэг, нарийн нандин зүйлс тэндээс гардаг их юм байдаг гэдэг нь тодорхой нэгэн эд байлаа. түүн лүгээ Монгол орны газар нутаг түүний хэвлийд хуримтлагдаж, бий болсон юм бүхэн Монгол улсын авдран доторх эд зүйлс юм.

Авдранд хүнд өгөх нь битгий хэл өөрсдөө ч хэр барагтай барьж эдлэхгүй нарийн нандин шүтээн, эд эдлэлээс авхуулаад захын нэгэнд өгчих, нүд хуурчих чихэр жимс, идээ ундаа, найр наадамд гангарах гангараа, наймаа панзад зөрүүлэх эд эдлэл гээд бүхий л төрлийн юмс байна. Харин үүнийг хэдийд хэзээ хаана гаргаж яаж ашиглах уу гэдэг нь тухайн гэрийн тэргүүн, эзэгтэй гээд эздийн мэдлийн асуудал юм.

Гэхдээ авдран доторхоо өнөөдөр гаргаж хэрэглэх, урт удаандаа хадгалах, үнэд хүрэхээр нь үсэргэх, хэзээ ч гар хүрэхгүйгээр хав дарах эд зүйл гэх мэтээр ангилж ялгах нь чухал юм. түүнээс гадна авдран дотроо хаана юу байгаагаа маш сайн мэдэж байх нь дээрх ангилах, ялгах, хэрэглэхийн угтвар нөхцөл болно.

Монгол улсын хувьд хаана юу байгаа, хэдий хэмжээтэй байгааг мэдэж байх тооцож тогтоож байх үүрэгтэйгээр Үндэсний геологийн албыг байгуулсан гэж үздэг. Түүнчлэн авдран дотор удаан хадгалж болохгүй эвдрэх, чанараа, алдах, муудах, хэрэгцээгүй болох эд зүйлс ч байдаг. Үүн шиг Монгол орны хөрс шороо түүний бүтэц, газар хөдлөл, нуралт гулсалт, үер усны аюул гээд болгоомжлох, анхаарах, урьдчилан сэргийлэх талын мэдээллүүд ч геологийн судалгааны явцад тогтоогдож бүртгэгдэж байдаг.

Ийм ч учраас Канад, австрали зэрэг орны Геологийн албаны үндсэн гол чиглэлийн, үүргийн нэг нь үндэсний аюулгүй байдлын асуудал байдаг байна. Гэр бүлийн гишүүдэд хэнд юу хэрэгтэй тэр нь авдран дотор байгаа эсэх, гадна дотны хүмүүст мөн хэрэгтэй нь байгаа эсэх гээд асуудлуудтай адилаар геологийн судалгааны ажлын үед авагдсан мэдээллүүд нь бусад салбарт үндсэн суурь мэдээлэл, тоо баримт болон ашиглагддаг.

Тухайлбал хот суурин байгуулахад хөрсний, усны, чулуулгийн хагарал эвдрэлийн гэх мэт инженер геологийн, гидрогеологийн, гео экологийн олон талын судалгааг явуулж байж шийддэг. түүнчлэн дэд бүтэц зам барихад трассын дагуу байх хурдас чулуулаг, замд ашиглах хайрга дайрга түүний бүтэц найрлага стандартад нийцэх эсэхийг ч судлах шаардлагатай.

Хөдөө аж ахуйд хөрсний бүтэц, найрлага, аялал жуулчлалын салбарт байгалийн содон тогтоц, түүний нас геологийн хөгжлийн түүх, эрүүл мэндийн салбарт хүнд ашигтай рашаан ус, ашиглаж болохгүй хатуулаг өндөртэй ус гэх мэт гээд бүхий л салбарын анхдагч болох мэдээллийг бүрдүүлж нэгтгэж байх үүрэг хариуцлага Үндэсний геологийн албанд ноогдсон.

Тиймээс Үндэсний геологийн алба нь авдрын түлхүүрийг атгагч бөгөөд улсын хөгжлийн суурийг, түүний мэдээллийг бий болгогч юм. Энэ өнцгөөс харвал тус алба нь хөгжлийн яам юм уу, ерөнхий сайдын шууд харьяалалд байх нь илүү оновчтой болох юм.

 

Өнөөдөр хэтрүүлэн хэлэхэд геологийн салбар гэж ярих нь битгий хэл геологич гэж мэргэжил байдаг эсэх тэр нь хэрэгтэй эсэх нь ч тодорхойгүй байдалд байна.

Уул уурхай гэж ярихад хавсарга байдлаар геологийн судалгаа, хайгуул, ордын нөөц гэх мэт нэр томьёо л ашиглагдаж байна. Уул уурхайн салбарын хувьд алтны салбар, нүүрсний салбар гээд бараг ашигт малтмал тус бүрээр салбар болон яригдаж байна.

Зүйрлэвэл үүдний хатавчинд суух ноорхой хувцастай хоньчин хүү мэт байдалтай геологийн салбар байна. Гэхдээ тэр хоньчин хүү хонио хаашаа бэлчээвэл өвс ногоо сайтай байх уу, хэдэн толгой хонь байгаа тэрний хэд нь төллөх, хэд нь хурга байгаа гэх мэтээр бүгдийг мэдэж байгаа. Ажлаа сайн мэддэг ч энэ байдлаасаа яаж гарахаа мэдэхгүй түүнийг зохицуулсан эрх хэмжээ хууль дүрэм, бодлого ч тодорхой биш байдалтай үүндээ дасч ийм л байдаг даа болно доо гэх хандлагатай болоод явж байна.

Урд талын толгойн өврөөр хонио бэлчээвэл соргог нарийн өвстэй малд сайн байдаг хэдий ч бат минийх, өвөлжөөний газар гээд ойртуулахгүй, хажуугийн худгаас усалъя гэтэл Дорж өмчилсөн гээд өгөхгүй нь хяслантай, улсаас малаа өсгө гээд байдаг энэ мэт шахаа, хавчаан дунд болгох гэж зүдэрч яваа малчны дүр зураг геологич бидэнтэй агаар нэгэн буй.

Тусгай зөвшөөрөл гээд ажиллах эрх авдаг хэдий ч орон нутаг, ард иргэдийн эсэргүүцэл, үл ойлголцол, заримдаа зохион байгуулалттай дарамт шахалтын хажуугаар жил бүрийн тайлан, төлөвлөгөө, төлбөр тооцоо гээд төрийн зүгээс биелүүлэх үүрэг ихтэй нэг иймэрхүү байдалтай байна.

Уг нь геологийн судалгаа, хайгуулын ажил сайн явагдаж байж түүнд хөрөнгө оруулалт чөлөөтэй орж байж улс ардын аж ахуйн бүхий л салбарт суурь мэдээллүүд бий болж, уул уурхай хөгжих орд газрууд бэлтгэгдэн гарах юм. Өргөн уудам нутагтай, хүн ам цөөн, геологийн судалгааны түвшин муутай, хоёр том улсын дунд орших гэх мэт онцлог нөхцөлтэй Монгол улсын хувьд геологийн салбарт барих бодлого онцлог, улсын хараа хяналт, тус дэм байх нь зайлшгүй юм. Үүний тулд ҮГа-ыг бэхжүүлэх, өргөжүүлэх түүний хууль эрх зүйн орчинг тодорхой болгох, зохицуулах нэн тэргүүний шаардлага байна. Энэ боломж газрын хэвлийн хуулийг шинэчлэх ажлын хүрээнд хийгдэх бүрэн боломжтой гэж харж байна.

Түүнээс гадна төрөөс тусгай зөвшөөрөл гэж олгож байгаа бол тэр нь онцгой эрх байх талаар ашигт малтмалын хуулинд тусгаж өгөх нь зүйтэй. Төр болно гээд зөвшөөрөл олгож байгаа бол тэнд геологи хайгуулын ажил төлөвлөгөө норм стандартын дагуу чөлөөтэй явагдах нөхцөл боломжоор хангагдах ёстой юм. Тэгж чадахгүйгээс аж ахуй нэгжүүд цаг хугацаа, санхүүгээрээ ихээхэн хохирол хүлээхээс гадна авилга бий болох нэг суурь нөхцөл ч гарч байгаа юм.

 

Геологийн салбар улсын хөгжлөөс 20-30 жилээр түрүүлж явж байж хөгжил бодитоор байх ёстой гэж үздэг. Тиймээс энэхүү түүчээг хөдөлгөхийн тулд геологийн салбарыг хөгжүүлэх, дэмжих асуудал зайлшгүй болж байна. Тодорхой үе шаттайгаар зохион байгуулалттайгаар салбарыг хөгжүүлэхийн тулд нэн тэргүүнд геологийн салбарт ажиллаж буй бид нэг зүг рүү харж, бид ингэж байж л хөгжинө, манай салбар байрандаа очино гэдгээ гаргаж ирэх ёстой гэж үздэг.

Тогоон дотроо учраа олоод хөгжлийн бодлогоо хамтаараа гаргаж чадвал дараагийн асуудлыг төрд болон нийгэмд тууштайгаар зөв ойлгуулахад илүү дөхөмтэйгөөс гадна геологийн салбарын удирдлагад ямар хүн, ямар нам байхаас үл хамааран бодлого зөв явж байна уу, гажуудаж байна уу гэдгээ бид харж чадна гэж ойлгож байна. Ингэхийн тулд геологийн салбарын төрийн бус байгууллагуудын үүрэг роль их юм.

Нэн ялангуяа салбараа нийгэмд, орон нутагт таниулан сурталчлах, соён гэгээрүүлэхэд тэргүүлэн оролцох шаардлагатай юм. Энэ ажил биднийг сүүгээ бариад угтдаг байсан тэр цаг үед аваачих хөрс суурь болно.

Геологийн салбарт ажиллагсдыг чадваржуулах, давтан сургах, шинэ боловсон хүчнийг бэлтгэх ажлыг ч тодорхой зохион байгуулалт, зорилготойгоор явуулахад анхаарах цаг болжээ. Ажлын чанар, мэргэжлийн ёс зүй эндээс төлөвшин тогтох юм.

Ер нь геологичид бид элдэв дарамт шахалт байхгүй ажлын талбартай, хууль эрх зүйн орчин ойлгомжтой, тодорхой байвал улсын хөгжлийг түүчээлэн шинэ шинэ ордыг нээн бүтээж чадна гэдэгтээ итгэл төгс байна.